Ως bullying περιγράφεται η επιθετική συμπεριφορά παιδιών με σκοπό την καταδυνάστευση ή την πρόκληση σωματικού και ψυχικού πόνου εναντίον συμμαθητών τους, εντός και εκτός σχολείου. Εσκεμμένη, απρόκλητη, συστηματική ή περιστασιακή η βία και ο εκφοβισμός στο σχολείο είναι φαινόμενα που απασχολούν συχνά την επικαιρότητα τα τελευταία χρόνια και στη χώρα μας.
Θύτες και θύματα εναλλάσονται σε ρόλους, σε έναν ατέρμονο φαύλο κύκλο που αφήνει πίσω του τελικά … μόνο θύματα. Τι πυροδοτεί το φαινόμενο και τι θα πρέπει να γίνει;
Το iatropedia.gr απευθύνθηκε στον Καθηγητή Παιδοψυχιατρικής, Δ/ντη Παιδοψυχιατρικής Κλινικής Ιατρικής Σχολής ΕΚΠΑ, ΓΝΠ «Η Αγία Σοφία», Δ/ντής Π.Μ.Σ. «Ψυχική Υγεία Παιδιών & Εφήβων», κ. Γεράσιμο Κολαϊτη και του απηύθυνε ερωτήσεις.
Ερ: Τι σημαίνει/συνιστά bullying;
Γ.Κ: «Σύμφωνα με τον Olweus (1993), τον Σκανδιναβό καθηγητή Κλινικής Ψυχολογίας, που πρώτος ασχολήθηκε συστηματικά με το θέμα, ο σχολικός εκφοβισμός είναι μια μορφή βίας που χαρακτηρίζεται από: α) συνειδητή επιθετική συμπεριφορά κάποιου/ων εναντίον άλλου/ων, β) επαναλαμβανόμενο χαρακτήρα και γ) σαφή διαφορά ισχύος (π.χ. σωματικής δύναμης ή κοινωνικής ισχύος) μεταξύ εκφοβιστή-θύτη και παιδιού στόχου-θύματος. Εκδηλώνεται είτε με άμεσο τρόπο (π.χ., λεκτικές επιθέσεις, ξυλοδαρμοί) είτε με έμμεσο (π.χ., διάδοση ψευδών φημών, αποκλεισμό από ομάδα συνομηλίκων, κοινωνική απομόνωση, αποστολή ηλεκτρονικών υβριστικών ή απειλητικών μηνυμάτων-cyberbullying)».
Ερ: Υπάρχει αυξανόμενη βία στα σχολεία σε σχέση με το παρελθόν, ή γίνονται πιο εύκολα γνωστά τα περιστατικά βίας, λόγω μεγαλύτερης ευαισθητοποίησης της κοινωνίας;
Γ.Κ: «Ενδεχομένως και τα δύο ισχύουν, αν και δύσκολο να απαντηθεί εξαιτίας έλλειψης σχετικών επιδημιολογικών μελετών. Τελευταία, έρχονται στη δημοσιότητα περιστατικά βίας και επιθετικότητας από μαθητές είτε συνήθως προς μαθητές είτε προς εκπαιδευτικούς. Εξ όσων θυμάμαι, τέτοια περιστατικά απασχολούν τη σχολική κοινότητα από πολλών ετών, χωρίς να γίνονται ευρέως γνωστά. Φοβούμαι πως η καταφυγή στα ΜΜΕ συχνά γίνεται επειδή δεν λειτουργούν οι κοινωνικοί θεσμοί που θα έπρεπε να λειτουργούν… Επιπλέον, και σύμφωνα με πρόσφατη (υπό δημοσίευση) ευρω-ασιατική έρευνα διακρατικής ομάδας επιστημόνων από 13 χώρες, στην οποία συμμετέχουμε, τα ποσοστά σχολικού εκφοβισμού στη χώρα μας ήταν τα χαμηλότερα (16%), όπως και της Ιαπωνίας, σε αντίθεση με εκείνα της Ινδονησίας (44%). Ο μέσος όρος bullying στις 13 χώρες ήταν 28%».
Ερ: Το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού συνήθως εξελίσσεται για καιρό, καθώς κανένας ενήλικας δεν φέρει την ευθύνη, ώστε έγκαιρα να το σταματήσει. Μαθαίνουμε τώρα για «συμμορίες παιδιών». Ποιός είναι ο «αρμόδιος» ενήλικας για να παρέμβει σ’ αυτές τις περιπτώσεις. Η αστυνομία, οι γονείς ή το σχολείο;
Γ.Κ: «Προσθέστε, επίσης, τις Εισαγγελικές Αρχές Ανηλίκων. Όλοι έχουν και πρέπει να αναλαμβάνουν το μερίδιο ευθύνης που τους αναλογεί. Το bullying συνήθως συμβαίνει μπροστά σε άλλους, σχεδόν ποτέ όμως μπροστά σε ενηλίκους. Αν οι παρατηρητές δείξουν δυσαρέσκεια, σε 75% των περιπτώσεων, σταματάει ο εκφοβισμός. Σύμφωνα με στοιχεία του 2010, στις μισές περιπτώσεις ενισχύουν τον εκφοβισμό με το να παρακολουθούν παθητικά, σε 20% των περιπτώσεων οι θεατές ενισχύουν ενεργητικά τον θύτη και μόνο σε 25% παρεμβαίνουν για βοήθεια του θύματος. Παρεμπιπτόντως, μήπως έτσι δεν συμβαίνει και στον κόσμο των ενηλίκων; Πόσοι, για παράδειγμα, παρεμβαίνουν ενεργητικά για να βοηθήσουν συνάνθρωπό τους που δέχεται επίθεση; Είναι δε σημαντικό πως το επαναλαμβανόμενο bullying μπορεί να επηρεάσει εξίσου σοβαρά παρατηρητές και θύματα, άμεσα και αργότερα στη ζωή τους! Οι θύτες θα πρέπει, και με τη συμβολή των εισαγγελικών υπηρεσιών ανηλίκων όταν χρειάζεται, να παραπέμπονται υποχρεωτικά σε θεραπεία, όπως άλλωστε προβλέπεται από τη σχετική νομοθεσία».
Ερ: Ποιοι είναι οι παράγοντες που ευθύνονται στο να αναπτυχθεί η «βία» σε τόσο μικρές ηλικίες;
Γ.Κ: «Βία και επιθετικότητα σχετίζονται με τα γονίδια και το περιβάλλον, πρωτίστως το οικογενειακό, και ιδιαίτερα τον τρόπο άσκησης του γονικού ρόλου. Σύμφωνα με τον καθηγητή Wolke του Βρετανικού Πανεπιστημίου Warwick, συχνά το bullying ξεκινά από το σπίτι, μεταξύ των αδελφών. Αν ένα παιδί εκφοβίζει το αδελφάκι του, έχει τριπλάσιες πιθανότητες να εκφοβίζει και άλλα παιδιά στο σχολείο του».
Ερ: Ποιες οι επιπτώσεις του bullying στη ζωή των εμπλεκομένων σε αυτό;
Γ.Κ: «Άμεσες επιπτώσεις στα παιδιά-θύματα μπορεί να είναι έντονο άγχος και αισθήματα ανασφάλειας, φοβίες, πολλές απουσίες από το σχολείο ή/και σχολική αποτυχία, μαθησιακές δυσκολίες, ψυχοσωματικά προβλήματα όπως π.χ. πονοκέφαλοι, πόνοι στην κοιλιά, διαταραχές ύπνου, ενούρηση και κατάθλιψη, και συμπτώματα μετατραυματικής διαταραχής στρες.
Αν και τα ποσοστά bullying ποικίλουν μεταξύ χωρών, όλες οι σχετικές μακροχρόνιες μελέτες συμφωνούν ως προς τις μακροχρόνιες επιπτώσεις της σχολικής θυματοποίησης. Σε θύματα bullying είναι κοινωνικές δυσκολίες, άγχος, κατάθλιψη, αυτοκτονικός ιδεασμός (όπως και σε θύματα/θύτες), διαταραχές διατροφής, καθώς και ψυχοσωματικά συμπτώματα, που μπορεί να επιμείνουν στην ενήλικη ζωή. Οι θύτες είναι σε μεγάλο κίνδυνο να απομακρυνθούν ή να διακόψουν τη σχολική φοίτηση, να εμφανίσουν τάσεις φυγής από το σπίτι και να εξελιχθούν σε ενηλίκους με αντικοινωνική, εγκληματική συμπεριφορά, και υψηλότερα επίπεδα χρήσης ουσιών. Στη Μ. Βρετανία, 16000 παιδιά δεν παρακολουθούν καθόλου σχολείο εξαιτίας bullying.
Σύμφωνα με πρόσφατη Καναδική μελέτη, η έκθεση των παιδιών σε μικρής ή μέτριας βαρύτητας σχολικό εκφοβισμό και βία (bullying) δεν φαίνεται να βλάπτει την ψυχική τους υγεία. Ωστόσο, σχεδόν 15% των μαθητών σε αυτή τη μελέτη είχαν υποστεί σοβαρό και επαναλαμβανόμενο εκφοβισμό και η ψυχική τους υγεία είχε επηρεαστεί μέχρι την ηλικία των 15 ετών. Πιο συγκεκριμένα, είχαν 2,5, 3,3 και 3,5 φορές περισσότερες πιθανότητες να εκδηλώσουν αργότερα συμπτώματα κατάθλιψης ή δυσθυμίας, γενικευμένου άγχους και αυτοκτονικότητας αντίστοιχα, συγκριτικά με τους μαθητές που είχαν εκφοβιστεί σε μικρότερο βαθμό. Σύμφωνα με τη Φινλανδική μελέτη «Από το Παιδί στον Ενήλικα», τα παιδά θύματα bullying στην ηλικία των 8 ετών, είχαν διπλάσιες πιθανότητες να έχουν κατάθλιψη συγκριτικά με μη θύματα, στην ηλικία των 29 ετών. Το ίδιο περίπου ίσχυε και για την ομάδα θυμάτων/θυτών».
Ερ: Μπορεί ένας θεσμός, όπως είναι αυτός του «καθηγητή εμπιστοσύνης» που αναγγέλθηκε, να έχει παρέμβαση και να προσφέρει πραγματική βοήθεια στον σχολικό εκφοβισμό;
Γ.Κ: «Δεν γνωρίζω αρκετά σχετικά με τον θεσμό για να τον σχολιάσω. Σε κάθε περίπτωση, δεν αρκεί μία δράση για να αντιμετωπιστεί ένα τόσο σύνθετο και πολύπλευρο φαινόμενο. Γνωρίζω πάντως ότι από ετών οι εκπαιδευτικοί αισθάνονται φορτωμένοι με δυσανάλογες ευθύνες από αυτές που τους αναλογούν. Τα φαινόμενα βίας και εκφοβισμού και προς εκπαιδευτικούς δεν είναι νέο φαινόμενο, και είναι αναμενόμενο να έχουν ενταθεί, λαμβανομένου υπόψη του κλίματος ανοχής, ασυδοσίας και ατιμωρησίας που έχει καλλιεργηθεί τα τελευταία ιδιαίτερα χρόνια στην ελληνική κοινωνία. Θεωρώ υψίστης προτεραιότητας, πέραν οποιουδήποτε άλλου μέτρου, την θεραπεία (ακόμα και αναγκαστική με εισαγγελική εντολή) των θυτών, θυμάτων /θυτών και των οικογενειών τους, εκτός φυσικά των θυμάτων εφόσον την έχουν ανάγκη».
Ερ: Ποιες είναι οι προτάσεις σας για την αντιμετώπιση του φαινομένου, εν προκειμένω στην ελληνική κοινωνία;
Γ.Κ: «Στο βιβλίο τους «Fifteen Thousand Hours», ο πατέρας της σύγχρονης Παιδοψυχιατρικής Michael Rutter και οι συνεργάτες του, αναφέρονται στις 15000 ώρες που περνούν τα παιδιά στο σχολείο και μελετώντας, και συνεπώς τη σημαντική επίδραση του εκπαιδευτικού συστήματος. «Στην ηλικία των 18 ετών, οι νέοι μας έχουν υποστεί σχεδόν τόσες επιδράσεις από το σχολείο και τους συνομηλίκους, όσες και από τους γονείς τους», και αυτό μάλλον έχει υποτιμηθεί. Κατά τη γνώμη μου, χρειάζεται να γίνει μια επανεκκίνηση δράσεων/παρεμβάσεων με την αξιοποίηση σοβαρών φορέων και προσώπων που από δεκαετίες ασχολούνται με το πρόβλημα. Δεν θα ανακαλύψουμε εκ νέου τον τροχό! Μεταξύ των δράσεων του πρώτου μισού της τελευταίας δεκαετίας, ήταν και η καθιέρωση το 2011 της 6ης Μαρτίου από το υπουργείο Παιδείας ως «Ημέρας κατά της Βίας στο Σχολείο», με πρωτοβουλία της ΕΨΥΠΕ, του Υπουργείου Παιδείας, του Βοηθού Συνηγόρου του Πολίτη για τα Δικαιώματα του Παιδιού, της Παιδοψυχιατρικής Κλινικής ΕΚΠΑ και άλλων φορέων που αποτελούσαν το «Δίκτυο κατά της Βίας στο Σχολείο». Χρειάζονται συνολικά δράσεις σε πολλά επίπεδα (διαχείριση, εκπαίδευση, έρευνα), και όχι μόνο ένα. Η Παιδοψυχιατρική Κλινική της Ιατρικής Σχολής ΕΚΠΑ, στο ΓΝΠ «Η Αγία Σοφία», με τη γνώση και εμπειρία της μπορεί και επιθυμεί να συμμετέχει σε αυτές».