Εφηβεία: οι μύθοι από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα: Τι έλεγε ο Σωκράτης;

Iatropedia
09 Απριλίου 2013 | 06:00

Πολλοί είναι οι γονείς που ανησυχούν όταν τα παιδιά τους βρίσκονται στη φάση να περάσουν από την παιδική ηλικία στην εφηβεία. Αναρωτιούνται για την συμπεριφορά που θα αναπτύξουν ως έφηβοι, τις εντάσεις και τις συγκρούσεις που αναπόφευκτα υπάρχουν τις περισσότερες φορές και πολλά άλλα. Τι συμβαίνει όμως πραγματικά στην εφηβεία; Ποια είναι η αλήθεια και ποιος ο μύθος; Στο επιστημονικό άρθρο που θα διαβάσετε θα κατανοήσετε πλήρως τους μύθους που έχουν αναπτυχθεί γύρω από την φάση της εφηβείας, από την αρχαιότητα μέχρι και σήμερα. Τι έλεγε ας πούμε ο Σωκράτης ή ο Ησίοδος για τους έφηβους τότε και πόσο άλλαξαν αυτά που πιστεύουμε μέχρι και σήμερα;

Του Εμμανουήλ Πολυζόπουλου

Ψυχίατρου – Ψυχοθεραπευτή

Μύθος εστίν…

Οι μύθοι είναι τόσο παλιοί, όσο ίσως και η ίδια η Ανθρωπότητα. Αγνώστου προελεύσεως οι περισσότεροι, αποστάγματα λαϊκής σοφίας, είναι η προσπάθεια του ανθρώπου να κατανοήσει το υπερβατικό, την Ζωή και τον Θάνατο, το Θεϊκό και το Μυστηριακό, τον ίδιο του τον προορισμό. Είναι καθολικής αποδοχής και περιέχουν αρχαϊκά πρότυπα. Είναι διαμορφωμένοι από καταστάλαγμα γενεών προφορικής παράδοσης.

O μύθος γεννάται από τη αγωνία θανάτου και ύπαρξης, είναι γεμάτος από αρχέγονες μορφές που αντιπροσωπεύουν καθολικές αξίες, διαποτίζεται από νοσταλγία για ένα χαμένο παράδεισο, διαπραγματεύεται το μη λογικό, συνδέεται με τελετουργίες, κυριαρχείται από μαγική σκέψη και συναίσθημα.

Οι μύθοι υπήρξαν πηγή έμπνευσης, καλλιτεχνικής και πνευματικής δημιουργίας στην Αρχαιότητα, αλλά και ιδιαίτερα από την Αναγέννηση και έως τις μέρες μας. Ο πρώτος όμως που διαπίστωσε και μελέτησε την δύναμη και δυναμική του Μύθου και την συνέδεσε με την σύγχρονη Ψυχιατρική και Ψυχολογία ήταν ο S. Freud με τις αναφορές του στην αρχαία Ελληνική Μυθολογία, την λογοτεχνία και την τέχνη.

Τα καθήκοντα της Εφηβείας.

Ο έφηβος καλείται να διαπραγματευθεί στην ανάπτυξή του πολλαπλά θέματα. Την αναβίωση πρώιμων συγκρούσεων και αγχών, την οριστική λύση του Οιδιπόδειου, την φάση εξάρτησης – ανεξαρτησίας με καταφυγή αρχικά σε φαντασιώσεις παντοδυναμίας, την απομάκρυνση από τους γονείς και την αναζήτηση σταθερού ερωτικού συντρόφου, την αποσαφήνιση της ταυτότητας του, την ανάπτυξη προσωπικών στόχων και επιτευγμάτων στην διαμόρφωση προσωπικής ζωής.

Στην εφηβεία υπάρχει ανάγκη πρότυπων ταύτισης και ηρώων με έντονες τάσεις εξιδανίκευσης, ανάγκη επεξήγησης του ανεξήγητου που συμβαίνει τόσο ενδοψυχικά όσο και στο σώμα του. Ανάγκη απάντησης υπαρξιακών ερωτημάτων προορισμού, ανάγκη διαμόρφωσης απόλυτων αξιών και ανάγκη ναρκισσιστικής επιβεβαίωσης. Όλα αυτά οδηγούν σε κατασκευή μύθων που εκφράζουν τις αγωνίες και προσπαθούν να προτείνουν λύσεις.

Η Ελληνική Μυθολογία είναι γεμάτη από ιστορίες με θέματα εφηβείας:

Οι έφηβοι περιγράφονται ωραίοι, ριψοκίνδυνοι, γενναίοι, κυρίως καλοί αλλά και πονηροί. Ο στόχος συχνά είναι η αναγνώριση και επιτυχία μέσα από διαδικασίες ολοκλήρωσης δοκιμασιών και ανταγωνισμού, συχνά με γονεϊκές μορφές. Πασίγνωστος ο μύθος του Οιδίποδα, το πρότυπο της εφηβικής διεκδίκησης της μητέρας με την πατροκτόνο εξέλιξη. Ο Θησέας ξεκινά την πορεία για να συναντήσει τον πατέρα του, όταν είναι σε θέση να σηκώσει το βράχο που έκρυβε τα σανδάλια και το ξίφος του πατέρα. Στη συνέχεια εκτελεί έξι άθλους και την έβδομη ημέρα φθάνει στο στόχο του. Έτσι έχει επιτευχθεί η καταξίωση και αποδοχή του. Αργότερα βέβαια θα προκαλέσει ακούσια τον θάνατο του πατέρα του. Στέλνει το λάθος μήνυμα στο ταξίδι επιστροφής από τον Μινώταυρο, υψώνοντας το μαύρο πανί, με τις τραγικές συνέπειες αυτού του λάθους. Ο Ορέστης εκδικούμενος τον πατέρα του θα γίνει μητροκτόνος. Ο Κρόνος τρώει τα παιδιά του για να μην διακινδυνεύσει να χάσει την εξουσία. Όταν ο Δίας – που φυγαδεύτηκε ως παιδί – ανδρώνεται, τον αναγκάζει να τα εμέσει και μετά τον ρίχνει στα Τάρταρα.

Βέβαια η επιτυχία του απόλυτου και ανέφικτου, είναι μόνο προνόμιο των θεών (των γονέων και της αρχέγονης εξουσίας). Ο Φαέθων γιος του Ήλιου, ανίκανος να κουμαντάρει το άρμα του πατέρα του και κινδυνεύοντας να καταστρέψει την γη, κεραυνοβολήθηκε από τον Δία. Ο Ίκαρος, παράτολμος και ριψοκίνδυνος, δεν ακούει τις συμβουλές του πατέρα, πετά ψηλότερα από όσο επιτρέπεται και οι φτερούγες του καταστρέφονται από τον ήλιο και κατακρημνίζεται.

Η λατρεία και τα προβλήματα που φέρνει η ομορφιά και ο ναρκισσισμός της εφηβείας, επίσης περιγράφονται και αφηγούνται. Πρώτα με το μύθο του πανέμορφου Νάρκισσου που ερωτεύτηκε το είδωλο του στο καθρέφτισμά του νερού, τιμωρία που του επιβλήθηκε επειδή περιφρόνησε τον ερώτα της Νύμφης Ηχούς. Του Άδωνη, γιου της Αφροδίτης, όπου περιγράφεται η αγωνία της μητέρας του να τον προστατεύει από αρπαγή και φθόνο εξαιτίας της ομορφιάς του. Ο Υάκινθος, που εξ αιτίας της ομορφιάς του αγαπήθηκε και διεκδικήθηκε από τον Απόλλωνα, το Βορέα και το Ζέφυρο και τελικά σκοτώθηκε από φθόνο. Ο Χρύσιππος που τον σκότωσαν τα αδέρφια του από φθόνο για την ομορφιά του. Ο Γανυμίδης που την ομορφιά του ερωτεύτηκε ο Δίας ο οποίος τον πήρε για οινοχόο του, προσφέροντας του αθανασία.

Η αδελφική φιλία εκφράστηκε από τον μύθο των Διόσκουρων Κάστορα και Πολυδεύκη, όπως του Ορέστη με τον Πυλάδη.

Τα χαρακτηριστικά των φύλων όπως και ο ανταγωνισμός που συχνά υπάρχει μεταξύ τους στην εφηβεία, περιγράφονται από δύο μύθος, όπου: Ο Αχιλλέας ντυμένος γυναίκα, προδίδεται από την λατρεία του για τα όπλα. Η Αταλάντη (η οποία παρουσιάζεται ως μίσανδρος) στον αγώνα δρόμου με τον Μελανίωνα (ο οποίος παρουσιάζεται ως μισογύνης), προδίδεται από την φιλαρέσκεια να μαζέψει τα χρυσά μήλα που αυτός της έριχνε στο δρόμο.

Ως προς τις κοπέλες, η ομορφιά θεωρείται δεδομένη. Η ίδια η Ήβη είναι θεότητα, θυγατέρα το Δία και της Ήρας, που είχε άνδρα τον Ηρακλή. Το θέμα της παρθενίας όπως και του σταδίου του αγοροκόριτσου που – σαν για να παραμείνει πιστή στον πατέρα – αρνείται την σεξουαλική ολοκλήρωση, διαγράφεται τόσο με την κυνηγό Άρτεμη όσο και με την πάνοπλη σοφή Αθηνά.

Η στενή σχέση της κόρης με τον πατέρα περιγράφεται και από τον μύθο των Δαναϊδων, οι οποίες με εντολή του πατέρα τους σκότωσαν τους γαμπρούς τους την πρώτη νύχτα του γάμου. Στενή και αμφθυμική διαγράφεται και η σχέση κόρης – πατέρα στην ιστορία της Ιφιγένειας, η οποία θυσιάζεται στις φιλοδοξίες του πατέρα της, παρθένος που ξεγελάστηκε με δόλωμα τον γάμο. Τελικά σώζεται από την θεά Άρτεμη.

Διαδικασίες μύησης των εφήβων στην ενηλικίωση.

Η λέξη μύστης έχει την ίδια ρίζα με τον μύθο και την μύηση απ’ όπου προέρχονται και ο μυστικισμός και το μυστήριο. Το ρήμα μύω, έχει την έννοια του κλείνω τα μάτια ή το στόμα (απ’ όπου και η λέξη μύσις για τη σμίκρυνση της κόρης του οφθαλμού). Ο μύστης είναι αυτός που μέσω του μύθου μυεί στο μυστήριο. Οι τελετές μύησης στην εφηβεία, περιλαμβάνουν την απόσπαση από τη οικογένεια και την υποβολή σε κάποια δοκιμασία, ακολουθώντας συγκεκριμένες τελετουργίες οι οποίες αποσκοπούν στην αντιμετώπιση του θανάτου, της μοναξιάς και του πόνου. Μέσα από περίοδο δοκιμασιών και τελετών μυήσεων, ο νέος της αρχαίας Ελλάδας, εισέρχεται στο στάδιο του πολίτη – οπλίτη. Σε αυτά περιλαμβάνονται «άθλοι» όπως το κυνήγι του κάπρου χωρίς δόλια μέσα (παγίδες). Ο έφηβος μετά τη μύηση, ως πολίτης – οπλίτης πλέον αποκτά δικαιώματα και ενσωματώνεται σε μια φατρία. Οι κόρες αντίστοιχα θα μυηθούν σε τελετές και ιερούς χώρους από την Αρτέμιδα με το ιερό ζώο την αρκούδα

Σημερινή υποκατάσταση μυθολογίας και τελετουργίας.

Η εφηβεία (το πέρασμα από τις φάσεις της παιδικής εξάρτησης σε αυτές της σχετικής αυτονομίας ) αδυνατεί να εκπληρώσει το ρόλο της χωρίς μύθους. Ο μύθος της παντοδύναμης ομάδας, του τέλειου γονιού, της ξεχωριστής νέας κουλτούρας, της ιδεώδους κοινωνίας χωρίς αδικία και καταναγκασμούς, του απόλυτου έρωτα, όλα αυτά εκπληρούν συναισθηματικές αναγκαιότητες και δημιουργία ενός ενδιάμεσου μυθικού χώρου, όπου ο έφηβος θα επεξεργαστεί την ταυτότητα και τις σχέσεις του με τα μυθικά πλάσματα της φαντασίας, για να περάσει σε μια πιο πραγματική θεώρηση του εαυτού και του περιβάλλοντος.

Η «μύηση» βασιζόταν σε μια τελετουργία δοκιμασιών, που επέτρεπαν στον έφηβο να περάσει στον κόσμο των ενηλίκων. Ήταν μια διαδικασία που επέβαλε σαφή όρια και στόχους για την ανάληψη του ενήλικου ρόλου, κοινά αποδεκτά από το άτομο και την κοινότητα. Αυτό εμπεριέχει την αποδοχή του νέου από τον κόσμο των ενηλίκων ως ικανού και όμοιου, εξοστρακίζει την αγωνία ανταγωνισμού με τον γονιό και την συντριβή κάποιου από τους δύο.

Σήμερα δεν υφίσταται σχεδόν τίποτε από όλα αυτά. Οι «δοκιμασίες» έχουν τον χαρακτήρα άλλοτε του απολυτηρίου του σχολείου, άλλοτε του πτυχίου της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης ή και του μεταπτυχιακού. Η θητεία στο στρατό είναι επίσης ένα όριο. Το πότε κανείς βγαίνει στην αγορά εργασίας και πότε αυτονομείται κοινωνικο-οικονομικά, ποικίλει και συχνά είναι δυσδιάκριτων ορίων. Οι τελετουργίες έχουν διασπασθεί, απομυθοποιηθεί και δεν είναι αποδεκτές και κοινά αντιληπτές από το κοινωνικό περιβάλλον.

Όταν όμως καταργείται η κοινωνική θέσπιση σαφώς οριοθετημένων σταδίων και τελετουργιών, ενώ ταυτόχρονα δεν έχει αλλάξει η εσωτερική ανάγκη και απαίτηση για την μετάβαση στο επόμενο στάδιο ανάπτυξης, ο έφηβος αναζητά άλλο δρόμο έκφρασης.

Έτσι, η στροφή προς την ομάδα συνομήλικων και η διαδικασία μύησης μέσα από την μυθοποιημένη «μάχη» που σε κάνει ενήλικο είναι η κατάληξη του εφήβου, που αν δεν λειτουργήσει ομαλά, τότε οι συνέπειες του μπορεί να είναι πολύ εντονότερες και ευρύτερες χωρίς δυνατότητα διορθωτικών μηχανισμών από το περιβάλλον. Η κοινότητα των εφήβων φτιάχνει τους δικούς της μύθους για να αυτοπροσδιοριστεί και η κοινότητα των ενηλίκων τους δικούς της – για εαυτούς και εφήβους – για να αμυνθεί. Ο μύθος έρχεται να αντικαταστήσει τον εξιδανικευμένο γονιό και να δώσει λόγο ύπαρξης, ταυτότητα και διέξοδο από την ανωνυμία και την ασημαντότητα του μικρού παιδιού. Το κυνήγι της «διασημότητας» (αναγνωρισιμότητας ουσιαστικά) μέσα από Κοινωνικά Δίκτυα για παράδειγμα, φαίνεται ότι κάτι τέτοιο εξυπηρετεί.

Ο μύθος έδινε δομή και έννοια στη ζωή. Με την επιβολή του λόγου και της επιστήμης οι αυθόρμητοι, μυθικοί τρόποι σκέψης μπήκαν στο περιθώριο προς χάριν του ρεαλισμού. Χωρίς ισχυρή μυθολογία για να μπορούν οι άνθρωποι να εξηγούν τους ασυνείδητους φόβους τους, προσπαθούν να τους ερμηνεύσουν ανάγοντας τους σε πραγματικά γεγονότα και καταστάσεις.

Η μαγική σκέψη όμως συνεχίζει να υπάρχει, η επιστήμη μυθοποιείται, η τεχνολογική εξέλιξη απειλεί, η αναζήτηση εξωπραγματικών ερμηνειών βρίσκει πρόσφορο έδαφος. Οι άνθρωποι εξακολουθούν να αναζητούν το τελετουργικό. Χωρίς τη μυθική σκέψη, ο άνθρωπος βρίσκει δύσκολο να αντιμετωπίσει το θάνατο, την ανυπαρξία, την απόγνωση. Ο άνθρωπος ως μυθοπλαστικό ον, τείνει να ανακατασκευάσει λαϊκούς, τοπικούς και προσωπικούς μύθους ή να καταφύγει στη λύση εθνοτικών και θρησκευτικών μύθων που συχνά κατέληξαν σε καταστροφές .Η εμπλοκή με την οργανωμένη, αυστηρά ιεραρχημένη παραβατικότητα, ακόμα και οι ακραίες ιδεολογίες, φαίνεται να «καλύπτουν» αυτό το αίτημα.

Σύγχρονοι μύθοι για τους εφήβους

Η εφηβεία με το σφρίγος, την ένταση, το ανοιχτό μέλλον και την προκλητικότητα της, είναι πεδίο έντονων φαντασιώσεων και συγκρούσεων, συχνά συνειδητά ακατανόητων. Όλα αυτά προσφέρονται για το πλάσιμο μύθων από ενήλικες (και εν γένει από το κοινωνικό περιβάλλον) για τους εφήβους, όπως και από τους ίδιους τους εφήβους για τον εαυτό τους.

Τρεις πλέον συνήθεις μύθοι για τους εφήβους:

1. «Οι σημερινοί νέοι είναι χειρότεροι από παλιά. Δεν σέβονται, δεν προσπαθούν, δεν δίνουν σημασία, δεν σκέφτονται παρά μόνο την άνεση τους, είναι αναξιόπιστοι».

Σαφώς απεικονίζει την διαμάχη μεταξύ των ενήλικων με όλη την εξιδανικευμένη νοσταλγία της δικής τους νεότητας ,με τους εφήβους (που προκαλούν τόσο με την συμπεριφορά, όσο και με το να είναι τόσο ζωντανοί και με το μέλλον μπροστά τους).

Ο Σωκράτης τον 3ο αιώνα π.Χ. αναφέρει: «Δε βλέπω καμία ελπίδα για το μέλλον του λαού μας, αν εξαρτάται από τους επιπόλαιους σημερινούς νέους γιατί είναι βέβαιο ότι όλοι είναι απερίσκεπτοι πέρα από κάθε περιγραφή».

Ο Ησίοδος τον 8ου αιώνα π.Χ. αναφέρει: «Οι νέοι μας τώρα φαίνεται να αγαπούν την πολυτέλεια. Έχουν κακούς τρόπους και περιφρονούν την εξουσία. Δε δείχνουν σεβασμό στους ενήλικους και ξοδεύουν το χρόνο τους τριγυρνώντας και κουτσομπολεύοντας μεταξύ τους. Είναι θρασείς και έτοιμοι να αντιλέγουν στους γονείς τους, να μονοπωλούν τη συζήτηση σε μια παρέα, να τρώνε λαίμαργα και να τυραννούν τους δασκάλους τους».

Σε πλάκες του 4000 π.Χ. που βρέθηκαν στη βιβλική πόλη της Ούρ στη Μεσοποταμία, αναφέρεται: «Ο πολιτισμός μας είναι καταδικασμένος εάν οι ανήκουστες πράξεις των νεότερων γενεών επιτραπεί να συνεχιστούν».

2. «Η εφηβεία είναι η πιο δύσκολη περίοδος της ζωής. Οι έφηβοι αντιμετωπίζουν ηρωικά τις δυσκολίες. Είναι αγνοί και πάντα μαςδείχνουν το σωστό».

Αυτά εμπεριέχονται σε μια εξιδανικευμένη θεώρηση της εφηβείας και συναντώνται ευρύτατα. Συναντώνται ιδιαίτερα στα θέματα παιδείας (οξύ θέμα κάθε ελληνικής οικογένειας), στα θέματα κοινωνικής κριτικής κλπ. Ακόμα και η αντιγραφή λεξιλογίου, ντυσίματος, συμπεριφορών από τους νέους και το κυνήγι της αιώνιας νεότητας εμπεριέχονται σε αυτό το πλαίσιο. Όπως όμως γνωρίζουμε, ο άλλος πόλος της εξιδανίκευσης είναι ο φθόνος. Έτσι πολύ εύκολα το παραπάνω πλαίσιο μπορεί να αντιστραφεί.

3. «Τα ναρκωτικά έχουν πάρει διαστάσεις επιδημίας στη νεολαία. Κύριες εστίες του κακού, οι κακές παρέες και ο τρόπος διασκέδασης».

Εδώ εκφράζεται ο πανικός και η αδυναμία άσκησης εποπτείας και ελέγχου των νέων, όπως και η αποποίηση κάθε ευθύνης για ότι συμβαίνει. Μια κοινωνία ενηλίκων που προωθεί ως προϊόντα φάρμακα, ποτά, τσιγάρα και τρόπους ένδυσης και διασκέδασης, συμπεριλαμβανόμενης της T.V., εκπλήσσεται που η στάση της έχει συνέπειες. Άλλωστε έρευνες έχουν δείξει ότι η επίδραση της παρέας είναι πρόσκαιρη και επιφανειακή, ότι οι στενές φιλίες έχουν μεγαλύτερη σημασία και τελικά ο έφηβος ακολουθεί, επηρεάζεται και ασπάζεται τις βασικές αρχές των γονέων του.

Τέλος, ο J. Anthony (1969) περιέγραψε τις κυριότερες στερεότυπες αντιδράσεις των ενηλίκων απέναντι στο φαινόμενο της εφηβείας. Οι γονείς που ενστερνίζονται αυτές τις αντιδράσεις αισθάνονται συνήθως απειλημένοι από τον έφηβο.

Τα «στερεότυπα» των ενηλίκων για την εφηβεία, σύμφωνα με τον Anthony είναι τα εξής:

ο έφηβος καταλαμβάνεται από ακατάσχετη σεξουαλική μανία και γίνεται επικίνδυνος ενώ ταυτόχρονα χρειάζεται καθοδήγηση και ενθάρρυνση γιατί είναι ακόμα ανεπαρκής,

είναι έρμαιο των επιθυμιών του, αποκόπτεται από τους δεσμούς με την οικογένεια χωρίς την ικανότητα να επιβληθεί στα συναισθήματά του, αδυνατεί να προσαρμοστεί σε ένα ενήλικο περιβάλλον ενώ την ίδια στιγμή με την περίεργη συμπεριφορά του κάνει μία απελπισμένη έκκληση για βοήθεια,

είναι αδίστακτος εκμεταλλευτής και σαδιστής για τους γονείς ενώ για άλλους είναι ένα αγνό και ανυπεράσπιστο θύμα για εκμετάλλευση,

είναι αντικείμενο φθόνου καθώς κατέχει όλα τα προσόντα και τις ικανότητες που σταδιακά χάνει ο ενήλικας. Ταυτόχρονα είναι αυτός που μπορεί να ικανοποιήσει τις ανεκπλήρωτες επιθυμίες των γονέων και πρέπει να προστατευθεί και να ενθαρρυνθεί και

είναι ένας μέλος της οικογένειας που διαταράσσει τις ευαίσθητες ισορροπίες και πρέπει να εκδιωχθεί αλλά και ένα αγαπημένο αντικείμενο που χάθηκε και για το οποίο η οικογένεια πρέπει να πενθήσει.

Ως κατακλείδα, σημασία έχει να υπάρχει ένα περιβάλλον όπου ο έφηβος να νιώθει πως μπορεί να εμπιστευθεί τις σκέψεις του και τα συναισθήματά του, να είναι κάποιος εκεί να τον ακούσει και όχι να τον κρίνει.