Του: Δρ. Χάρη Καραμπέτσου*
Καθημερινά νιώθουμε γύρω μας τη λεκτική βία και την επιθυμία ισοπέδωσης του διαφορετικού, ως το προκαταρκτικό στάδιο της σωματικής βίας και μιας ανεμπόδιστης εκτόνωσης της πιο πρωτόγονης πλευράς του ανθρώπου. Καλλιεργείται έτσι το έδαφος πάνω στο οποίο κάποιοι άνθρωποι, ιδίως νέοι και παιδιά, γίνονται εκτελεστές μιας επιθυμίας εξευτελισμού έως και θανάτου του διαφορετικού, αυτού που είναι έξω από το πνεύμα της αγέλης.
Κάθε πράξη βίας φαίνεται να ενισχύει τα όρια μεταξύ εαυτού και του Άλλου, στον οποίο προβάλλονται όλα τα ασυνείδητα μη αποδεκτά «βρώμικα» κομμάτια του εαυτού, τα οποία θεωρούνται έτσι εξωτερική απειλή.
Μέσα σε ένα διάχυτο πνεύμα ανομίας και βίας αρκετά παιδιά δεν είναι καθόλου ανεκτικά σε ότι φαινομενικά τα χωρίζει από τα άλλα παιδιά ( πολιτισμός, εθνότητα, θρησκεία, καταγωγή , οπαδική επιλογή, συνήθειες, ηλικία, άποψη, επιλογή σεξουαλικής ταυτότητας, ακόμα και το ίδιο το φύλο). Χρειάζεται να σκεφτόμαστε ότι αυτά τα παιδιά συχνά ζουν τα ίδια σε συνθήκες κρίσεις στην οικογένεια τους, μέσα σε σπίτια που κρύβουν θυμό, μοναξιά, απελπισία και βία ( ενδοοικογενειακή βία, παραμέληση ή κακοποίηση, απουσία πατρικής λειτουργίας κα).
Ιδιαίτερα σε συνθήκες ζωής με μειωμένο κοινωνικοπολιτιστικό υπόβαθρο, σε ένα γενικότερο περιβάλλον κατάρρευσης των ιδεολογιών της αλληλεγγύης και υποβάθμισης των παραδοσιακών θεσμών, παιδιά και νέοι συχνά πλημμυρίζονται από την ενόρμηση καταστροφικότητας έναντι του άλλου αλλά και του εαυτού. Είναι εύκολα διαθέσιμοι στη μυθολογία των «ηρώων», στο ιδεολόγημα της παρέας, που υπόσχεται μια συλλογική ταυτότητα και ψευδαίσθηση ισχύος, μέσα από την ένταξη σε μια κουλτούρα του δρόμου, που πολλές φορές παίρνει μια ιδεολογική επίφαση.
Μαθαίνουν να μην σέβονται την ανθρώπινη ζωή και να θεωρούν «φυσιολογική» την εξόντωση του άλλου, όπως τα βίαια παιχνίδια που παίζουν μεταξύ τους online. Ας μην ξεχνάμε και την τηλεοπτική ηρωοποίηση της βίας. Βλέπουμε παιδιά να εκφοβίζουν άλλα παιδιά συνήθως ανήμπορα, χρησιμοποιώντας σωματική βία ( χτυπήματα, σκίσιμο ρούχων, μαχαιρώματα) ή άλλες μορφές bullying όπως εκβιασμούς, διάδοση φημών και διασυρμό, κλοπές αντικειμένων τους, ή εκφοβισμό μέσω διαδικτύου.
Έχει επικρατήσει σε πολλές πλευρές της κοινωνίας το αμερικάνικο πρότυπο ζωής στην Άγρια Δύση, η μονομαχία «εμείς ή αυτοί», όπου ο ηττημένος θα εξοντωθεί στην καθημερινότητα, στον δρόμο, στην πλατεία, στο σχολικό περιβάλλον.
Αυτά τα παιδιά, που συχνά ζουν σε αυτά τα τοξικά περιβάλλοντα, δεν διαθέτουν εσωτερικά εφόδια, οι ενήλικες γύρω τους δεν μπορούν να τα βοηθήσουν ή τους δημιουργούν ανυπόφορες καταστάσεις και πολλές φορές παρά την βίαιη συμπεριφορά τους, αναζητούν ασυνειδήτως το ενδιαφέρον μας.
Βία μεταξύ ανηλίκων: Τα «θύματα»
Χρειάζονται και αυτά τα παιδιά ψυχοκοινωνική υποστήριξη, πρωτίστως όμως πρέπει να σκεφτούμε το μαρτύριο των θυμάτων τους. Συχνά είναι και αυτά παιδιά διαφορετικά ως προς τον μέσο όρο, είτε ως προς τις επιδόσεις τους, την εμφάνιση, τη συμπεριφορά, την εθνότητα, την θρησκεία, τον πολιτισμό, την κοινωνική προέλευση, το φύλο ή την ταύτιση φύλου. Επίσης είναι παιδιά με χαμηλή αυτοεκτίμηση, όπως άλλωστε και οι εκφοβιστές τους, αλλά με μεγάλη δυσκολία να εκφράσουν την οργή, να ζητήσουν βοήθεια και γενικά να υπερασπίζονται τον εαυτό τους. Συνήθως σιωπούν , φοβούνται, νιώθουν ένοχα, δυσκολεύονται να μιλήσουν στους γονείς ή στους παιδαγωγούς τους, γιατί μπερδεύουν το «ζητώ βοήθεια» με το «μαρτυράω» τους άλλους.
Πολλές φορές εκφράζουν αυτά που δεν μπορούν να πουν με ψυχοσωματικές διαταραχές, με προβλήματα στον ύπνο, διαταραχές της διατροφής, μαθησιακές δυσκολίες, σχολική αποτυχία, εξαρτητικές συμπεριφορές με ουσίες και με το Διαδίκτυο, κατάθλιψη έως και αυτοκτονία.
Είναι δραματικό να υποφέρει κάποιος απομονωμένος, όπως τα θύματα του bullying και να μένει τελείως μόνος στο μαρτύριο του και στις απελπισμένες σκέψεις της βούλησης του. Η πρόληψη της παιδικής βίας δεν είναι δυνατόν να πραγματοποιηθεί χωρίς να εξετάσουμε τις συνθήκες που ζουν τα παιδιά στη ρευστή εποχή μας, η οποία προάγει την παράκαμψη του άλλου, την ανομία και την αυτοπραγμάτωση χωρίς όρους.
Οι γονείς
Ως γονείς αλλά και γενικότερα ως παιδαγωγοί (όλοι άγωγεν παίδες) είναι σημαντικό να αγαπάμε, να προστατεύουμε και να υπερασπιζόμαστε τα παιδιά μας, να τους καλλιεργήσουμε την ικανότητα να μπαίνουν στη θέση του άλλου. Η αλληλεγγύη είναι βάλσαμο για τον πόνο του αλλά ανδρώνει και αυτόν που την προσφέρει. Να τα μάθουμε να επιλέγουν το άνοιγμα στη ζωή δημιουργώντας δεσμούς σεβασμού και φιλίας.
Οφείλουμε επίσης να αναθρέφουμε τα παιδιά μας με σταθερά όρια, κανόνες, αλλά και απαγορεύσεις, γιατί όταν η απαγόρευση θεωρητικοποιείται ως βία κατά του παιδιού, αυτό που παράγει τη βία είναι η απουσία της απαγόρευσης.
Οφείλουμε επίσης να βοηθήσουμε τους γονείς να κατανοήσουν τι συμβαίνει, γιατί συμβαίνει και τι μπορούν να κάνουν για να επιφέρουν χρήσιμες αλλαγές στις σχέσεις με τα παιδιά τους. Να αναγνωρίσουν τα συναισθήματα που υπάρχουν κάτω από τη συμπεριφορά τους και ότι η σύγκρουση δεν είναι προσωπική αλλά έχει να κάνει με κάτι άλλο που συμβαίνει μέσα τους. Όπως λέει ο Μπρεχτ «το ποτάμι που είναι ορμητικό το λέμε βίαιο, την κοίτη του όμως ποιος την εξετάζει;»
Η πρόληψη της βίας δεν είναι δυνατόν να πραγματοποιηθεί χωρίς προσωπικές, διαπροσωπικές και κοινωνικές αλλαγές. Τίποτα δεν είναι πιο αντιστασιακό από την Παιδεία στη ρευστή εποχή μας, όπου η εικόνα και η οθόνη έχουν υπερφαλαγγίσει τη σχέση, τον λόγο και την αναγκαία διαπραγμάτευση μέσω αυτού στις σχέσεις.
Η ευαγγελική ρήση «αγαπάτε τους εχθρούς υμών» αποδίδει πολύ σοφά την προτεραιότητα του να μπορούμε να αποδεχθούμε και να αγαπήσουμε το μη αποδεκτό, το «εχθρικό» για μας μέρος του εαυτού μας, το οποίο συνήθως προβάλλουμε στον Άλλο – που έτσι νιώθουμε εχθρό και επιθυμούμε την εξαφάνιση του. Η βία, η χωρίς διαμεσολάβηση του πολιτισμού σύγκρουση σώμα με σώμα, ακυρώνει τον κοινωνικό δεσμό, απειλεί την εξέλιξη της ζωής μας ως κοινωνία.
Η ματιά μας και ο λόγος μας συνδημιουργούν τον κόσμο γύρω μας. Σε κάθε περίπτωση οφείλουμε να είμαστε από την πλευρά αυτών που υποφέρουν απομονωμένοι, για να μην συνθλιβούν από το βάρος της αδυναμίας τους.
Ο Χάρης Καραμπέτσος είναι Ψυχίατρος παιδιών και εφήβων, Ψυχαναλυτικός θεραπευτής ενηλίκων, Διδάκτωρ ιατρικής Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης, Επιστημονικός Διευθυντής Κέντρου Πρόληψης Εξαρτήσεων και Προαγωγής Ψυχοκοινωνικής Υγείας «Αργώ» Χολαργού -Παπάγου – Αγίας Παρασκευής – ΟΚΑΝΑ