Σήμερα οι άνοιες, με συχνότερη τη νόσο Alzheimer, αποτελούν μείζον ιατρικό, κοινωνικό και οικονομικό πρόβλημα. Ο αριθμός των ασθενών αυξάνεται αλματωδώς: υπάρχουν 150.000 ασθενείς στην Ελλάδα, 5 εκατομμύρια στην Ευρώπη και 40 εκατομμύρια παγκοσμίως. Στο μέλλον, το κόστος της φροντίδας των ατόμων της μεγάλης αυτής πληθυσμιακής ομάδας που πάσχουν από άνοια θα αυξηθεί δραματικά.
Ο όρος «άνοια» αναφέρεται σε μια σειρά συμπτωμάτων που παρουσιάζουν άτομα με νοσήματα που προσβάλλουν τον εγκέφαλο. Τα συμπτώματα αφορούν τις νοητικές λειτουργίες και έχουν ως αποτέλεσμα τη σταδιακή και αργή επιδείνωση της ικανότητας του ατόμου να λειτουργεί ικανοποιητικά στην καθημερινή του ζωή. Ο ασθενής πρέπει να εμφανίζει διαταραχή σε μία ή και περισσότερες νοητικές λειτουργίες όπως προκύπτει από την κλινική εξέταση.
Έτσι μπορεί να υπάρχει διαταραχή μνήμης, διαταραχή στο λόγο, στη γραφή και την ανάγνωση, διαταραχή στον προγραμματισμό, την προσοχή και την κρίση ή και διαταραχή στην οπτικοχωρική ικανότητα : αναγνώριση αντικειμένων (σε τι χρησιμεύουν), του χώρου, δυσκολία στο χειρισμό των αντικειμένων ή στο ντύσιμο. Τέλος μπορεί να υπάρχει γενικότερη διαταραχή στην προσωπικότητα και στην συμπεριφορά.
Η συχνότητα της άνοιας έχει σχέση με την ηλικία. Σε ηλικίες κάτω των 65 ετών αφορά 1-2% του πληθυσμού. Για τις μεγαλύτερες ηλικίες η συχνότητα διπλασιάζεται για κάθε 5ετία. Έτσι στις ηλικίες των 85-90 ετών το 32% εμφανίζει άνοια (το 1/3).
Παθήσεις που οδηγούν στην άνοια
Νόσος Αλτσχάιμερ: Πρόκειται για τη συνηθέστερη πάθηση που προκαλεί άνοια (50-60%).
Τα πρώτα συμπτώματα αφορούν την πρόσφατη μνήμη. Οφείλεται στη καθίζηση μέσα στον εγκέφαλο δύο, κατά τα άλλα φυσιολογικών πρωτεϊνών, του β-αμυλοειδούς και της τ-πρωτεΐνης.
-Άνοια με σωμάτια του Λούι (Lewy body disease): αφορά το 10-15% των ανοιών.
-Μετωποκροταφική εκφύλιση: αφορά περίπου το 7% των ανοιών.
-Αγγειακή άνοια: αφορά μέχρι και 10% των ανοιών.
-Άνοια από νόσο Πάρκινσον: αφορά περίπου το 4-5% του συνόλου των ανοιών.
-Περίπου 10% οφείλεται σε πολλές άλλες παθήσεις (πχ. όγκοι, τραυματισμοί, κά)
-Περίπου 4% των ανοιών αφορά αναστρέψιμες καταστάσεις (πχ. Θυρεοειδική δυσλειτουργία)
Παράγοντες που επηρεάζουν την εμφάνιση και πορεία των παθήσεων που οδηγούν σε άνοια
Οι περισσότερες μελέτες αφορούν την νόσο Alzheimer και την Αγγειακή Νόσο. Ελάχιστα είναι γνωστά για τους παράγοντες κινδύνου των άλλων παθήσεων.
Παράγοντες κινδύνου στη Νόσος Alzheimer
-Ηλικία (όσο μεγαλύτερη η ηλικία, τόσο μεγαλύτερη πιθανότητα εμφάνισης της νόσου)
-Κτυπήματα κεφαλής (φαίνεται να επιταχύνουν τη διαδικασία εκφύλισης)
-Φύλο : οι γυναίκες εμφανίζουν σε μεγαλύτερη συχνότητα τη νόσο
-Αγγειακοί παράγοντες κινδύνου : υψηλή χοληστερίνη, υπέρταση, διαβήτης, υψηλή ομοκυστεϊνη, κάπνισμα, παχυσαρκία.
-Το σύνδρομο Down
-Κληρονομικότητα: Η ύπαρξη του γονιδίου APOE4 αυξάνει κατά 2.2 φορές την πιθανότητα εμφάνισης της νόσου.
Παράγοντες οι οποίοι δρουν αποτρεπτικά στην εμφάνιση της νόσου Αλτσχάιμερ:
-Μόρφωση (αυξάνεται ο αριθμός των συνδέσεων των νευρικών κυττάρων και η νόσος χρειάζεται περισσότερο χρόνο για να εκδηλωθεί)
-Σωματική άσκηση
-Μεσογειακή δίαιτα
Παράγοντες κινδύνου στην αγγειακή άνοια:
-Ηλικία (μεγαλύτερη η ηλικία, μεγαλύτερη κι η πιθανότητα εμφάνισης)
-Αγγειακοί παράγοντες κινδύνου: υψηλή χοληστερίνη, υπέρταση, διαβήτης, κάπνισμα, παχυσαρκία
-Καρδιακή ανεπάρκεια και αρρυθμίες
-Ορθοστατική υπόταση
-Φύλο: συχνότερη στους άνδρες (ιδιαίτερα μετά την ηλικία των 75 ετών)
Πορεία της άνοιας
Κάθε πάθηση ξεκινά με διαφορετικά συμπτώματα (πχ. Η νόσος Alzheimer με μνήμη ενώ η μετωποκροταφική με προβλήματα συμπεριφοράς). Με το πέρασμα του χρόνου προστίθενται συμπτώματα που αφορούν τις υπόλοιπες νοητικές λειτουργίες όπως και προβλήματα συμπεριφοράς. Σε πλέον προχωρημένα στάδια, εμφανίζονται τα προβλήματα κίνησης τα οποία και καθηλώνουν εν τέλει τον ασθενή στο κρεβάτι, με τους ασθενείς στα τελικά στάδια να αντιμετωπίζουν τους κινδύνους της καθήλωσης (πνευμονίες από εισρρόφηση, ουρολοιμώξεις κά).
Συνήθως η πορεία είναι συνεχώς εξελισσόμενη ή με την πρόσκαιρη εμφάνιση περιόδων σχετικής σταθερότητας.Το προσδόκιμο επιβίωσης ανάλογα με τις διάφορες παθήσεις είναι 5-10 χρόνια.
Διάγνωση
Η διάγνωση κατά βάση παραμένει κλινική, με βάση το ιστορικό και την εξέταση του γιατρού. Ο ειδικός πρέπει να αξιολογήσει αν ο ασθενής του έχει άνοια ή όχι. Το καλό ιστορικό από τον ασθενή και τον φροντιστή αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο στη διαδικασία της διάγνωσης. Ο γιατρός ζητά να μάθει εκτός από την τωρινή κατάσταση του ασθενούς, και την αρχική πορεία και σειρά εμφάνισης των συμπτωμάτων ώστε να οδηγηθεί στην ιδιαίτερη πάθηση από την οποία πάσχει ο ασθενής. Κάθε νόσος ακολουθεί εν γένει διαφορετική πορεία προσβολής των νοητικών λειτουργιών. Η γνώση αυτή βοηθά τον κλινικό στη διαφορική διάγνωση μεταξύ των διαφόρων νόσων που επινέμονται το ΚΝΣ. Υπάρχουν κριτήρια για την κάθε πάθηση ώστε ο γιατρός να βοηθείται στη διάγνωση.
Η τωρινή κατάσταση αφορά την εκτίμηση της νοητικής κατάστασης, της ύπαρξης ψυχιατρικών συμπτωμάτων, διαταραχών συμπεριφοράς και την λειτουργική αποτίμηση του ασθενούς.
Συντομευμένες δοκιμασίες βοηθούν τον κλινικό στην αδρή εκτίμηση των νοητικών λειτουργιών
(πχ. δομημένες κλίμακες όπως το Mini Mental State Examination).
Η περαιτέρω νευρο-ψυχολογική διερεύνηση θα βοηθήσει το γιατρό να σταδιοποιήσει την ανοϊκή συνδρομή και να παρακολουθήσει την εξέλιξη και ανταπόκρισή της στη θεραπεία.
Οι απεικονιστικές εξετάσεις (αξονική και μαγνητική τομογραφία) δίνουν σημαντικές πληροφορίες για την εσωτερική δομή του εγκεφάλου και βοηθούν να αποκλειστούν ή να επιβεβαιωθούν κάποιες παθήσεις.
Τέλος, ο εργαστηριακός έλεγχος συμβάλλει στη γενικότερη εκτίμηση της κατάστασης του ασθενούς. Ειδικός εργαστηριακός έλεγχος αφορά νοσήματα που μπορεί να προκαλέσουν ή να επιδεινώσουν εικόνα άνοιας (πχ έλεγχος λειτουργίας θυρεοειδούς, βιταμίνη Β12 κά)
Σε ειδικές περιπτώσεις μπορεί να ζητηθούν περισσότερο εξειδικευμένες εξετάσεις (σπινθηρογράφημα εγκεφάλου, εξέταση εγκεφαλονωτιαίου υγρού κά).
Νευροψυχολογική εκτίμηση
Η κλινική νευροψυχολογία εξετάζει τη δομή και τη λειτουργία του εγκεφάλου. Οι ασθενείς αξιολογούνται με σταθμισμένες δοκιμασίες (τεστ) προκειμένου να αξιολογηθούν τα συμπτώματα, να εντοπιστεί η περιοχή της βλάβης αλλά και ο τρόπος με τον οποίο αυτή επηρεάζει τη λειτουργία των νοητικών λειτουργιών και την καθημερινή λειτουργικότητα του ατόμου. Κατά τη διάρκεια της Νευροψυχολογικής Εκτίμηση αξιολογούνται λοιπόν, τόσο η συνολική νοητική κατάσταση, όσο και το επίπεδο των επιμέρους ανώτερων νοητικών λειτουργιών των ασθενών, όπως η προσοχή, η ικανότητα μάθησης, η μνήμη, ο λόγος, οι οπτικοχωρικές και οπτικοκατασκευαστικές δεξιότητες, οι εκτελεστικές λειτουργίες. Η επίδοσή τους συγκρίνεται με υγιή άτομα του ίδιου φύλου, ηλικίας και μορφωτικού επιπέδου και τα ευρύματα συμβάλλουν στον καθορισμό της ύπαρξης ή μη γνωστικών ελλειμάτων.
Ιατρείο Διαταραχών Μνήμης & Νοητικών Λειτουργιών Ιατρικού Κέντρου Αθηνών
Γιάννης Παπατριανταφύλλου,
Ψυχίατρος
e-mail: jpapatriantafyllou@gmail.com
Ευδοξία Λύκου
Κλινική Νευροψυχολόγος
email: evilykou@gmail.com