Εμβολιασμοί και Πρόληψη: Από την ευλογιά, μέχρι τον καρκίνο του τραχήλου της μήτρας

Του: Δρ. Πέτρου Κανελλόπουλου, Ειδικού Παθολόγου

Ήδη από τον 10ο αιώνα μ.Χ. οι Κινέζοι είχαν την πεποίθηση ότι μπορούσαν να προλαμβάνουν την ευλογιά, μια θανατηφόρα ασθένεια επί πολλούς αιώνες, εμβολιάζοντας ανθρώπους με εκχύλισμα από δερματικές βλάβες πασχόντων από ευλογιά. Η πρακτική αυτή φαίνεται να μεταφέρθηκε στην Ευρώπη μέσω της Κωνσταντινούπολης στις αρχές του 18ου αιώνα. Ο Edward Jenner μελέτησε το φαινόμενο και κατέληξε στην δημιουργία του πρώτου (αν και πρωτόγονου) εμβολίου έναντι της ευλογιάς από ιό ευλογιάς των αγελάδων το 1798. Η λατινογενής ονομασία των εμβολιασμών που έχει επικρατήσει και στις αγγλόφωνες χώρες (vaccination) προέρχεται από αυτήν την ενέργεια (vacca=αγελάδα). Η πρακτική των εμβολίων επεκτάθηκε έναν αιώνα αργότερα κυρίως από τον Louis Pasteur που εισήγαγε εμβόλια έναντι της χολέρας των πουλερικών και της νόσου του άνθρακα. Όμως έπρεπε να περιμένουμε τον 20ο αιώνα με την ανάπτυξη της Ανοσολογίας (αρχικά από τον Iliya Mechnikov) για να μπορέσουμε να αντιληφθούμε γιατί λειτουργεί η πρακτική των εμβολιασμών.Ο οργανισμός του ανθρώπου (και πολλών άλλων ζώων) έχει αναπτύξει ένα διπλό σύστημα άμυνας έναντι των «εισβολέων» όπως τα παθογόνα μικρόβια: η «πρώτη ζώνη άμυνας» είναι το δέρμα και οι βλεννογόνοι που εμποδίζουν μηχανικά την είσοδο των εισβολέων, όπως ακριβώς τα τείχη ενός κάστρου εμποδίζουν την είσοδο των πολιορκητών-εισβολέων. Η «δεύτερη γραμμή άμυνας» είναι το ανοσοποιητικό σύστημα με τα διάφορα είδη λευκών αιμοσφαιρίων, τα παραγόμενα αντισώματα και το σύστημα του συμπληρώματος μεταξύ άλλων. Αυτό αντιστοιχεί στους στρατιώτες διαφόρων ειδικοτήτων που αμύνονται μέσα στο πολιορκούμενο κάστρο του παραδείγματός μας. Ο οργανισμός μας βρίσκεται διαρκώς σε εγρήγορση, αφού ζούμε σε έναν κόσμο πλημμυρισμένο από μικρόβια, όπου το ανοσοποιητικό μας σύστημα βρίσκεται διαρκώς «σε κατάσταση πολιορκίας».

Η τακτική του εμβολιασμού έγκειται στην εισαγωγή στον οργανισμό μας μιας ουσίας παραπλήσιας με των παθογόνων μικροβίων (σκοτωμένα ή αδρανοποιημένα μικρόβια ή μέρη μικροβίων) που δεν προκαλεί νόσηση. Ο οργανισμός την αντιλαμβάνεται ως απειλή και αναπτύσσει άμυνα έναντι αυτής της ουσίας (ανοσολογική απάντηση), έτσι ώστε όταν εισέλθει το πραγματικό παθογόνο, ο οργανισμός μας να αντιδράσει έντονα (μηχανισμός ανοσολογικής μνήμης) και να αποκρούσει την επίθεση. Δηλαδή το εμβόλιο μιμείται το παθογόνο με ακίνδυνο τρόπο. Η τακτική αυτή ονομάζεται ενεργητική ανοσοποίηση.

Κατά τον 20ο αιώνα αναπτύχθηκαν εμβόλια έναντι πολλών πολύ επικίνδυνων νόσων όπως ο κοκύτης, ο τέτανος, η διφθερίτιδα, η ιλαρά, η ανεμευλογία, η παρωτίτιδα (μαγουλάδες), η ερυθρά, η ηπατίτιδα Β, η γρίπη. Μέγιστο επίτευγμα της ανθρωπότητας ήταν η εξάλειψη της ευλογιάς (1980), ενώ βρισκόμαστε κοντά στην εξάλειψη και της πολιομυελίτιδας στον κόσμο. Θεωρείται μέγιστο επίτευγμα επειδή είναι η μόνη φορά στην ανθρώπινη ιστορία που εξαλείφεται μια νόσος.

Στο τέλος του 20ου αιώνα άρχισε το επόμενο κεφάλαιο εμβολιασμών: ανακαλύφθηκε ότι ο καρκίνος του τραχήλου της μήτρας, ένας από τους συχνότερους και «φονικότερους» καρκίνους, εμφανίζεται σχεδόν αποκλειστικά μετά τον αποικισμό του τραχήλου από συγκεκριμένα στελέχη του ιού των ανθρωπίνων θηλωμάτων (Human Papilloma Viruses, HPV). Έτσι αναπτύχθηκε η ιδέα και υλοποιήθηκε το εμβόλιο έναντι των πιο παθογόνων στελεχών του ιού HPV για την πρόληψη του καρκίνου του τραχήλου της μήτρας (2006). Στην συνέχεια διαπιστώθηκε ότι το εμβόλιο αυτό μείωνε σημαντικά και τους καρκίνους άλλων περιοχών γεννητικού συστήματος ανδρών και γυναικών, του καρκίνου του πρωκτού, καθώς και του οροφάρυγγα (το πίσω μέρος του στόματος).

Για να είναι αποτελεσματικό το συγκεκριμένο εμβόλιο πρέπει να γίνει πριν την πιθανή μόλυνση του οργανισμού από τον ιό HPV, δηλαδή πριν την πρώτη σεξουαλική επαφή, αφού οι HPV ιοί μεταδίδονται με αυτόν τον τρόπο. Έτσι το εμβόλιο αυτό συστήνεται κυρίως για αγόρια και κορίτσια ηλικίας 9-14 ετών (μέγιστη αποτελεσματικότητα) . Αναμνηστική δόση οφείλει να γίνεται 6 μήνες μετά την πρώτη δόση (δόσεις σε 0, 6 μήνες). Αν η έναρξη του εμβολιασμού αρχίσει σε μεγαλύτερη ηλικία, ή η 2η δόση γίνει πριν το 6μηνο, τότε πρέπει να γίνει και 3η δόση εμβολίου στο 6μηνο μετά την 1η δόση (δόσεις σε 0, 2, 6 μήνες).

Η τελευταία εκδοχή του εμβολίου έναντι του HPV περιέχει 9 στελέχη του HPV (9-δύναμο) κυκλοφορεί ήδη στην Ελλάδα και διατίθεται δωρεάν μέσω της ηλεκτρονικής συνταγογράφησης αφού έχει ενταχθεί στο Εθνικό Πρόγραμμα Εμβολιασμού.

Η αποτελεσματικότητα του εμβολίου έναντι του HPV είναι σχεδόν 100%. Με την σημαντική διάδοσή του, εκτιμάται ότι θα μειώσει εντυπωσιακά τη λοίμωξη από τα παθογόνα στελέχη του HPV και συνεπώς θα μειώσει σημαντικά τον καρκίνο του τραχήλου της μήτρας αλλά και τους καρκίνους πρωκτού/γεννητικών οργάνων και του οροφάρυγγα.

Όπως κάθε φαρμακευτικό προϊόν, το εμβόλιο έναντι του HPV έχει πιθανές ανεπιθύμητες ενέργειες. Οι συχνότερες είναι πιθανή τοπική αντίδραση με πόνο (70-85%), οίδημα (20-25%) και ερύθημα (20-25%). Οι πιθανές συστημικές παρενέργειες είναι ήπιες και σπάνιες (κεφαλαλγία, ζάλη, ναυτία). Η πιθανότητα ανάπτυξης συνδρόμου Guillain—Barre είναι ίδια με τον μη εμβολιασμένο πληθυσμό.

Η σύγκριση του οφέλους από το εμβόλιο με τις πιθανές παρενέργειές του γέρνει την πλάστιγγα σαφώς υπέρ του εμβολίου. Γι’ αυτό και η Ελληνική Πολιτεία το έχει εντάξει στο Εθνικό Πρόγραμμα Εμβολιασμών ως υποχρεωτικό.

«Κάλλιον του θεραπεύειν το προλαµβάνειν», υποστήριζε ο Ιπποκράτης. Η σύγχρονη Ιατρική ακολουθεί (επιτέλους) τις επιταγές του πατέρα της Ιατρικής. Ίσως οι οικονομο-τεχνικές μελέτες να έχουν πείσει τους οικονομολόγους και τους πολιτικούς για τα οικονομικά οφέλη σε έναν κόσμο που δεινοπαθεί να στηρίξει οικονομικά την δημόσια Υγεία. Όμως ο πραγματικά κερδισμένος από την εφαρμογή αυτής της στρατηγικής είναι ο απλός πολίτης που μπορεί να βλέπει την υγεία του να διατηρείται και να υποστηρίζεται παρά να περιμένει πότε θα αρρωστήσει για να έχει την συνδρομή της Πολιτείας. Και οι εμβολιασμοί κατέχουν δεσπόζουσα θέση σε αυτήν την σύγχρονη πολιτική (διατήρησης) της Δημόσιας Υγείας.

Δρ. Πέτρος Κανελλόπουλος,

Ειδικός Παθολόγος