«Τώρα τελευταία, στα διαλείμματα, 3-4 παιδιά από την Γ΄ Γυμνασίου έρχονται κοντά μου και με ενοχλούν. Μου παίρνουν τα γυαλιά ή το μπουφάν και τα πετάνε κάτω ή τα πετάνε ο ένας στον άλλον. Με σπρώχνουν και με κλωτσάνε. Με φωνάζουν «φυτό» και τρέχουν κυκλικά γύρω μου, κάνοντας χειρονομίες και μορφασμούς. Ένας από αυτούς με τραβάει βίντεο με το κινητό του και μετά το στέλνει και σε άλλους. Θα «ανεβάσει» είπε το υλικό και στο facebook, αν το αναφέρω στους καθηγητές. Όταν φεύγω από το σχολείο, είναι όλοι μαζεμένοι σε μια γωνιά και με κοιτάνε περίεργα.»
Λάμπρος, 14 ετών
Το φαινόμενο της ενδοσχολικής βίας και του σχολικού εκφοβισμού μεταξύ μαθητών λαμβάνει ανησυχητικές διαστάσεις και στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια. Θεωρείται πλέον κοινωνικό πρόβλημα και τα κρούσματα ενδοσχολικής βίας την τελευταία δεκαετία σημειώνουν δραματική αύξηση.
Ο εκφοβισμός και η βία στο σχολικό πλαίσιο δεν αφορά μόνο το μαθητή, που εκφοβίζει, και εκείνον, που εκφοβίζεται, αλλά και όλους όσους είναι παρόντες ή γνωρίζουν την ύπαρξή του (μαθητές – εκπαιδευτικούς – προσωπικό). Συνεπώς αναφερόμαστε σε ένα ομαδικό γεγονός, που αγγίζει όλη την εκπαιδευτική κοινότητα και χρήζει συλλογικής προσπάθειας.
Τι είναι ο σχολικός εκφοβισμός;
Οι όροι που χρησιμοποιούνται για να περιγράψουν το φαινόμενο είναι: «ενδοσχολική βία» (school bullying), «σχολικός εκφοβισμός» και «θυματοποίηση» (victimization). Κι αναφέρονται σε μια κατάσταση κατά την οποία ασκείται εσκεμμένη, απρόκλητη και συστηματική ψυχολογική ή σωματική βία κι επιθετική συμπεριφορά με άμεσο σκοπό την επιβολή, την καταδυνάστευση και την πρόκληση πόνου σε μαθητές από συμμαθητές τους, εντός και εκτός του σχολικού πλαισίου. Συνεπώς δεν περιγράφουμε ένα σύνηθες πείραγμα των παιδιών μεταξύ τους, καθώς δεν είναι αμοιβαίο και ισότιμο και δεν γίνεται με φιλικό τρόπο.
Οι επιπτώσεις του φαινομένου της ενδοσχολικής βίας στη σωματική και την ψυχική υγεία των παιδιών είναι ασφαλώς πολλές και σοβαρές κι εμποδίζουν συστηματικά τη λειτουργική ψυχοκοινωνική ανάπτυξη τους.
Παιδιά είναι και παίζουν…;
Η επιθετική συμπεριφορά αποτελεί ασφαλώς χαρακτηριστικό γνώρισμα της αναπτυξιακής πορείας των παιδιών. Η βία δείχνει να γοητεύει εξαιρετικά τους νέους και κρύβει μέσα της συσσωρευμένη ενέργεια και έντονη δυναμική. Η βία στις λέξεις, τις κινήσεις και τις συμπεριφορές, η βία της περιθωριοποίησης, η βία του ρατσισμού και της υπεροχής, η επιλογή χώρων άσκησης βίας… συνιστούν εγγενές κι επιδεινούμενο φαινόμενο, που οφείλουμε να αντικρύσουμε συστημικά και με ψυχραιμία.
Η ελληνική κοινωνία στην εποχή της παγκοσμιοποίησης και ειδικότερα η σχολική κοινότητα, που συναντά πλέον την πολυπολιτισμικότητα, καλείται, αφενός να κατανοήσει το φαινόμενο κι αφετέρου να μάθει να διαχειρίζεται τις κρίσεις, που προκαλούν η ανισότητα, η αδικία και η αμάθεια εντός και εκτός του σχολικού πλαισίου.
Το σχολείο μοιραία καθρεφτίζει την παθογένεια της κοινωνίας και απορροφά τις παθολογικές συμπεριφορές διαλυμένων οικογενειακών σχέσεων, εφηβικών υπαρξιακών δυσκολιών, πολύπλοκων κοινωνικών ανισοτήτων και προβλημάτων (ανεργία, οικονομική ανέχεια, ρατσιστική συμπεριφορά…). Και δυστυχώς υποβαθμισμένη ζωή στην ελληνική κοινωνία ισοδυναμεί με υποβαθμισμένο ελληνικό σχολείο και ίσως και υποβαθμισμένα νεανικά όνειρα και μέλλον.
Ο σχολικός εκφοβισμός είναι παρών, ως σημάδι αδυναμίας του εκπαιδευτικού συστήματος κι ως αντανάκλαση του πολιτισμού της κοινωνίας μας.
Τι φταίει;
Το φαινόμενο της ενδοσχολικής βίας και του εκφοβισμού είναι πολύπλοκο και στην έκφρασή του αλληλεπιδρούν ατομικοί, κοινωνικοί και περιβαλλοντικοί παράγοντες.
Οι ανθρώπινες κοινωνίες ό,τι διαφέρει, το κοροϊδεύουν και το περιθωριοποιούν (π.χ. ο τρελός του χωριού) κι έτσι ο αποκλίνων, από παράγοντας που απειλεί τη συνοχή μιας ομάδας, γίνεται παράγοντας που ενισχύει την συσπείρωσή της. Ομοίως και στη σχολική κοινωνία το «διαφορετικό» πάντοτε γίνεται στόχος. Οποιοδήποτε ανθρώπινο γνώρισμα, είτε εξωτερικό, είτε εσωτερικό, όπως το χρώμα του δέρματος, η εθνικότητα, το φύλο, το βάρος, η προφορά, η σχολική επίδοση, η κοινωνική συστολή… αποτελεί αιτία εκφοβιστικών και βίαιων συμπεριφορών.
Γενικότερα καταλυτικό ρόλο διαδραματίζουν τα ατομικά χαρακτηριστικά των παιδιών, οι στάσεις της οικογένειας τους, τα γνωρίσματα του σχολικού περιβάλλοντος, το ψυχολογικό κλίμα και οι παιδαγωγικές πολιτικές του σχολείου, η κυρίαρχη στάση του εκπαιδευτικού συστήματος, της κοινωνίας, της κάθε οικογένειας απέναντι στη βία, ο έκδηλος ρατσισμός… και το κυριότερο τα κοινωνικά ζητήματα και προβλήματα, που ενισχύουν τις αντικοινωνικές συμπεριφορές.
Ο σχολικός εκφοβισμός ωστόσο ξεκινά πρωταρχικώς μέσα από την οικογένεια κι ακολούθως εκδηλώνεται στο σχολικό πλαίσιο. Το οικογενειακό κλίμα αποτελεί τη βασική μονάδα της εμπειρίας κάθε νέου ανθρώπου και συνεπώς η πηγή της ανάπτυξης επιθετικής συμπεριφοράς πρέπει να αναζητηθεί στην οικογένεια.
Πώς εκδηλώνεται ο σχολικός εκφοβισμός;
Η ενδοσχολική βία και ο σχολικός εκφοβισμός, που λαμβάνει χώρα μεταξύ συμμαθητών, έχει τις εξής μορφές: σωματική, λεκτική, ψυχολογική και κοινωνική.
Οι πιο συνηθισμένες νεανικές συμπεριφορές του φαινομένου αφορούν:
– απρεπείς χειρονομίες, ξυλοδαρμούς, τραυματισμούς, απειλές για σωματική κακοποίηση.
– φραστικές – λεκτικές επιθέσεις κι απειλές, βρισιές, προσβολές, συστηματική γελοιοποίηση συνεσταλμένων παιδιών, συστηματική χρησιμοποίηση υβριστικών εκφράσεων, χρήση προσβλητικών παρατσουκλιών,
– εκβιασμούς, διάδοση κακοηθών και ψευδών φημών
– καταστροφή προσωπικών αντικειμένων,
– απόσπαση χρημάτων ή προσωπικών αντικειμένων, μικροκλοπές,
– αποκλεισμό και απομόνωση από παρέες, ομαδικά παιχνίδια και κοινωνικές δραστηριότητες.
Τέλος δύο νέες μορφές εκφοβισμού και βίας, που συναντώνται τα τελευταία χρόνια με σταθερά αυξανόμενο ρυθμό αφορούν στη σεξουαλική παρενόχληση και τον ηλεκτρονικό εκφοβισμό.
Ο σεξουαλικός εκφοβισμός αποτελεί εξαιρετικά σοβαρό πρόβλημα μέσα στα όρια του σχολικού χώρου και εκδηλώνεται με διάφορες μορφές. Προσβλητικές λεπτομερείς ζωγραφιές κοριτσιών (στον πίνακα της τάξης, σε θρανία, σε τοίχους με μορφή γκράφιτι), υβριστικά σχόλια (σε σχολικά συνθήματα και σε εμφανή σημεία της τάξης), απρεπή αγγίγματα, προσβλητικά ανώνυμα γράμματα και μηνύματα, νεανικές σεξουαλικές επιθέσεις αποτελούν δυστυχώς συνήθη περιστατικά στη σχολική καθημερινότητα.
Μία νέα μορφή εκφοβισμού αποτελεί το Cyberbullying, ο ηλεκτρονικός εκφοβισμός. Ο ηλεκτρονικός εκφοβισμός περιλαμβάνει την αποστολή απειλητικού ή υβριστικού υλικού, μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου ή κακόβουλων γραπτών μηνυμάτων. Το κινητό τηλέφωνο και ο ηλεκτρονικός υπολογιστής αποτελούν συχνά το μέσο εκβιασμού και υποτίμησης συμμαθητών. Τα δίκτυα κοινωνικής δικτύωσης είναι γεμάτα από ανυπεράσπιστα νέα άτομα, που εν αγνοία τους πρωταγωνιστούν σε προσβλητικές φωτογραφίες και βίντεο (φωτογραφίες και βίντεο από αποδυτήρια ή τουαλέτες σχολείων, από καυγάδες και τσακωμούς, από σκηνές γελοιοποίησης συνεσταλμένων μαθητών…). Ας μη λησμονούμε πως έχουν σημειωθεί αναρίθμητες απόπειρες αυτοκτονίες από εφήβους, που δεν αντέχουν τη γελοιοποίηση και την κατακραυγή της σχολικής κοινωνίας.
Υπάρχουν «σημάδια» που δεν θα έπρεπε να αγνοησουμε…;
«Είναι λίγο εσωστρεφής κι ανοργάνωτος στο σχολείο, αλλά πιστεύω ότι συμβαίνει λόγω της ηλικίας του. Δεν με ανησυχεί.»
Ορισμένες ενδείξεις που πιθανόν να υποδηλώνουν ότι ένα παιδί έχει πέσει θύμα βίας και εκφοβισμού στο σχολείο είναι:
– η μειωμένη διάθεσή του ή η άρνησή του να πάει στο σχολείο,
– οι αδικαιολόγητες απουσίες του,
– η απροσδόκητη πτώση της μαθησιακής του επίδοσης,
– το γεγονός ότι περνά το χρόνο του στα διαλείμματα κοντά στους εκπαιδευτικούς και τα γραφεία,
η εμφάνιση ψυχοσωματικών προβλημάτων (πονοκέφαλος, στομαχόπονος, αϋπνίες, έντονη ονυχοφαγία, τικ, ανορεξία ή βουλιμία…)
– έντονες και αδικαιολόγητες αλλαγές στη διάθεσή
– αλλαγές στις διαδρομές από τις οποίες συνήθιζε να πηγαίνει στο σχολείο ή να επιστρέφει στο σπίτι,
– αδικαιολόγητα σκισμένα και κατεστραμμένα ρούχα, ανεξήγητα σημάδια και μελανιές στο σώμα ή άλλες ενδείξεις επίθεσης,
– απώλεια προσωπικών αντικειμένων, χρημάτων…
– άρνηση συμμετοχής σε σχολικές εκδηλώσεις και δραστηριότητες.
Πώς μπορούμε να αντιδράσουμε;
«Ε, δεν μπορεί, για να σε πειράζει έτσι, κάτι θα του έκανες κι εσύ…»
Οι συνέπειες της ενδοσχολικής βίας και του εκφοβισμού στα παιδιά είναι σοβαρές και καθοριστικές για την ψυχοκοινωνική τους ανάπτυξη και εξέλιξη. Γι’ αυτό η συστηματική πρόληψη και η κατάλληλη αντιμετώπιση κάθε μορφής βίας στο σχολείο είναι πολύ σημαντική.
Δεν πρέπει να λησμονούμε, ότι τα παιδιά έχουν ηθικά και νομικά απόλυτο δικαίωμα να βρίσκονται σε ένα σχολικό περιβάλλον, το οποίο να τους παρέχει ασφάλεια και προστασία.
Συνεπώς εάν αντιληφθούμε, ότι ένα παιδί είναι θύμα εκφοβισμού και βίας από συμμαθητές του στο σχολείο, πρέπει να αποφύγουμε παρορμητικές αντιδράσεις και να αντιμετωπίσουμε όσο το δυνατόν πιο ψύχραιμα την κατάσταση.
Χρειάζεται:
– να συζητήσουμε αναλυτικά με το παιδί για τα γεγονότα και τις συμπεριφορές, που το ενοχλούν,
– να το διαβεβαιώσουμε ότι «δε φέρει καμία ευθύνη το ίδιο για ό,τι συνέβη»,
– να του υπενθυμίσετε ότι είμαστε κοντά του, προκειμένου να το φροντίσουμε και να το διαφυλάξουμε από επόμενους κινδύνους,
– να του εμπνεύσουμε το αίσθημα, ότι μπορεί και πρέπει να αντιδράσει, να μη σιωπά, ώστε να εμποδίσει την επανάληψη τέτοιων συμπεριφορών,
– να προτείνουμε στο παιδί πρακτικούς τρόπους για την αντιμετώπιση δύσκολων καταστάσεων και
– να ζητήσουμε τη συμβουλευτική καθοδήγηση από ειδικό ψυχικής υγείας, αν η κατάσταση κρίνεται εξαιρετικά κρίσιμη.
Επιβιώνω ανήκοντας!
Η συστημική – υπαρξιακή θεώρηση στην ψυχοθεραπεία εστιάζει την προσοχή της σε ένα βασικό σκεπτικό, το «να επιβιώνεις ανήκοντας», το οποίο εκτοπίστηκε σήμερα και η διαστρέβλωση αυτής της κατάστασης οδηγεί σε δυσλειτουργίες, δηλαδή σε παθολογία. Και οι έφηβοι εκφράζουν ανάγλυφα στην κοινωνία, την οικογένεια, το σχολείο αυτές τις δυσλειτουργικές διεργασίες.
Η παρούσα περίοδος, που βιώνουμε οι Έλληνες, είναι εξαιρετικά κρίσιμη με πολλαπλές κοινωνικές δυσλειτουργίες και με ακόμα περισσότερες απειλές. Σε τέτοιες κρίσιμες στιγμές, όπως η τωρινή, το κάθε σύστημα (οικογένεια, σχολείο, κοινωνία…) αναπτύσσεται και εξελίσσεται ή κολλάει και υποφέρει. Η κρίση των τελευταίων ετών μας έχει αγγίξει όλους. Όλοι νιώθουμε την πίεση, όλοι αναζητούμε τη χαρά και το κέφι, όλοι «παλεύουμε» με τον εαυτό, τη σχέση, τη δουλειά, τη ζωή μας…
Παράλληλα οι νέοι, που εκφοβίζουν ή εκφοβίζονται συνεχώς αυξάνονται, η καταθλιπτική διάθεση εκδηλώνεται με ρυθμό μεταδιδόμενης νόσου, τα περιστατικά αυτοκτονίας γίνονται καθημερινή ρουτίνα στις ειδήσεις, οι δυσάρεστες εμπειρίες, όπως αυτές της θλίψης, του πόνου, του πένθους όλους μας διακατέχουν… Ο σχολικός εκφοβισμός αποτελεί ένα σύνθετο πρόβλημα, στο οποίο ο καθένας μας εύκολα κλείνει τα μάτια του και επαναπαύεται, ίσως γιατί πολλές φορές δεν γίνεται επαρκώς φανερό, ώστε να γίνει αντιληπτή η σοβαρότητα του. Η μεγάλη πρόκληση των εκπαιδευτικών και των γονέων είναι ακριβώς αυτή: να αναγνωρίσουμε ότι υπάρχει, ότι μας αφορά και έχουμε άμεση ευθύνη για την αποτελεσματική αντιμετώπιση του.
Πιο επιτακτική από ποτέ εκδηλώνεται λοιπόν η ανάγκη ανάπτυξης ενός νέου μοντέλου συν-ύπαρξης εντός της κοινωνίας, μίας επαναδιαπραγμάτευσης του «να επιβιώσουμε ανήκοντας» ενάντια στην κρίση, προκειμένου να καταστεί η παρούσα περίοδος, ευκαιρία για εξέλιξη. Η κατανόηση, η ενσυναίσθηση, η αλληλεγγύη αποτελούν τα εργαλεία για να προχωρήσουμε και να αλλάξουμε.
Κ ο ύ κ η ς Δ η μ ή τ ρ η ς
παιδοψυχολόγος (BA, MSc) – ψυχοθεραπευτής
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ:
οι μπούληδες στα σχολεία και τα θύματα τους
«ο τρελός του χωριού»- ένα κοινωνικό στίγμα που πρέπει να αλλάξει