Συμπληρώματα διατροφής και αντιοξειδωτικές ουσίες: Οι μύθοι και η αλήθεια

Των

Αλεσσάντρα Πιλόττι – Ενδοκρινολόγος/Διαβητολόγος

Σπύρου Πολίτη – Παθολόγος/Διαβητολόγος

Στις 14 Δεκεμβρίου 2014 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή επικύρωσε την έκθεση του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Τροφικής Ασφάλειας (EFSA) που αφορά τις αντιοξειδωτικές ουσίες. Από εκείνη την μέρα πολλά συμπληρώματα διατροφής δεν μπορούν πια να επικαλεστούν αντιοξειδωτικές ιδιότητες, αναγράφοντας το στην ετικέτα τους ή χρησιμοποιώντας το σε διαφημίσεις. Αυτή η απόφαση δημιούργησε αίσθηση και συνέβαλε ίσως περαιτέρω στην σύγχυση του καταναλωτή, παρά το αντίθετο.

Τι είναι οι αντιοξειδωτικές ουσίες και το οξειδωτικό στρες;

Από χημικής πλευράς, οι αντιοξειδωτικές ουσίες είναι μόρια ικανά να επιβραδύνουν ή να σταματήσουν την οξείδωση ενός άλλου μορίου δρώντας σαν δωρητές ηλεκτρονίων, σταθεροποιώντας έτσι άλλα αντιδραστικά μόρια (οξυγόνου και αζώτου). Αυτές οι χημικές αντιδράσεις εξαρτούνται κι απ το περιβάλλον όπου πραγματοποιούνται (pH, Θερμοκρασία κ.α.), έτσι μια αντιοξειδωτική ουσία σε διαφορετικό περιβάλλον μπορεί να συμπεριφερθεί σαν οξειδωτική.

Στον ανθρώπινο οργανισμό αυτά τα ασταθή μόρια, όπως οι δραστικές μορφές οξυγόνου (ιδιαίτερα οι ελεύθερες ρίζες) προκαλούν βλάβες στα λιπίδια, τις πρωτεΐνες και το DNA, που είναι υπεύθυνες για την απώλεια της σωστής λειτουργείς του κυττάρου, την γήρανση και τον κυτταρικό θάνατο.

Για να αμυνθεί το κύτταρο απ το οξειδωτικό στρες χρησιμοποιεί μια σειρά από ενζυματίκους και μη-ενζυματικούς μηχανισμούς που αποτελούν τις ενδογενή αντιοξειδωτική άμυνα, όπως για παράδειγμα την γλουταθειόνη. Η διατροφή παίζει σημαντικό ρόλο στην διατήρηση της ικανότητας των ενθυμητικών αντιοξειδωτικών συστημάτων του οργανισμού. Με την τροφή προσλαμβάνουμε μικροστοιχεία με εσωγενή αντιοξειδωτική δράση, στοιχειά που συμμετέχουν στα μοριακά κυτταρικά αντιοξειδωτικά συστήματα και στοιχεία που τονώνουν την σύνθεση και την λειτουργία του ενδογενούς αντιοξειδωτικού συστήματος.

Η χρήση αντιοξειδωτικών τροφών για λόγους υγείας και η ικανότητα τους να προλαμβάνουν την γήρανση και τις χρόνιες εκφυλιστικές νόσους είναι σήμερα ένα από τα πιο αμφιλεγόμενα θέματα της ιατρικής. Απ την μία δημοσιεύονται διαρκώς καινούργιες έρευνες που υποστηρίζουν το σημαντικό προληπτικό ή και θεραπευτικό όφελος κάποιων απ αυτές τις ουσίες, απ την άλλη συνήθως είναι αδύνατο να αποδειχθεί αυτή τους η ικανότητα σε διατροφικές έρευνες που πραγματοποιούνται στον άνθρωπο.

Τα αντιοξειδωτικά συμπληρώματα διατροφής αυξάνουν συνεχώς τις πουλήσεις τους και σε πολλές χώρες διατίθενται ακόμα κι εκτός των παραδοσιακών χώρων τους, τον φαρμακείων.

Καθώς η επιστημονική έρευνα δεν έχει ακόμη καταφέρει να δώσει μια τελική απάντηση, πρόσφατα η EFSA δημοσίευσε μια μελέτη που μείωνε την σημασία που έχουν αυτές η ουσίες σαν συμπληρώματα διατροφής.

Πρώτα απ όλα η EFSA θεώρησε ότι η ένδειξη στα τρόφιμα ¨αντιοξειδωτικό¨ και ¨αντιοξειδωτική δράση¨ δεν είναι πια κατάλληλη, καθώς δεν ανταποκρίνεται απαραίτητα σε κάποιο όφελος υγείας. Θα πρέπει αντίθετα να χρησιμοποιείται η ένδειξη ¨προστατεύει τα κύτταρα απ το οξειδωτικό στρες¨. Επίσης η EFSA για τις περισσότερες ουσίες που εξέτασε δεν βρήκε μια πραγματική αιτιολογική σχέση μεταξύ πρόσληψης της ουσίας και αντιοξειδωτικής δράσης, τέτοιας που να προστατεύει το κύτταρο απ το οξειδωτικό στρες.

Διατήρησαν την φήμη τους ως αντιοξειδωτικές ουσίες ικανές να μας προστατεύουν απ το οξειδωτικό στρες μονό μερικές βιταμίνες (βιτ. C, βιτ. Ε, βιτ. Β2), μερικά ιχνοστοιχεία (σελήνιο, ψευδάργυρος, χαλκός) και οι πολυφαινόλες του ελαιόλαδου.

Σαν βιταμίνη Ε στην πραγματικότητα εννοούμε την οικογένεια των παράγωγων της α-τοκοφερόλης (τοκοφερόλες και τοκοτριενόλες), χημικές ουσίες λιποδιαλύτες που μεταφέρονται στον οργανισμό μας από τις λιποπρωτείνες του πλάσματος και διανέμονται στις κυτταρικές μεμβράνες και στις αποθήκες λίπους του σώματος, λειτουργώντας ως αναστολείς της υπεροξείδωσης των λιπαρών οξέων. Η βιταμίνη Ε είναι αναντικατάστατο κομμάτι του αμυντικού αντιοξειδωτικού συστήματος του κυττάρου καθώς μπλοκάρει την λιπίιδική υπεροξειδική αλυσίδα. Η σημαντικότητα αυτής της οικογένειας βιταμινών στην καταπολέμηση του οξειδωτικού στρες και στην πρόληψη της ζημίας που αυτό προκαλεί στον οργανισμό, αποδεικνύεται από εκείνες τις παθολογικές περιπτώσεις που συνδέονται με έλλειψη της βιταμίνης (περιφερική νευροπάθεια, αμφιβληστροειδοπαθεια, αταξία κλπ).

Η βιταμίνη C (ασκορβικό οξύ) είναι ένας απ τους ισχυρότερους αντιοξειδωτικούς παράγοντες του οργανισμού μας. Υδροδιαλυτός, βρίσκεται σε σημαντικές συγκεντρώσεις στο πλάσμα και στους ιστούς, όπου είναι ιδιαίτερα αποτελεσματικός εναντίων των ελευθέρων ριζών. Η βιταμίνη C προστατεύει επίσης τις τοκοφερόλες απ την οξείδωση. Εκτός από αντιοξειδωτικός παράγοντας η βιταμίνη C συμμετέχει και στην βιοσύνθεση του κολλαγόνου, της καρνιτίνης και μερικών νευροδιαβιβαστών.

Η βιταμίνη Β2 (ριβοφλαβίνη) είναι μια υδροδιαλυτή βιταμίνη που συμμετέχει στον σχηματισμό απαραίτητων συνενζύμων όπως η φλαβινο-μονονουκλεοτίδιο (FMN) και το φλαβινο-αδενινοδινουκλεοτίδιο (FAD). Σε αυτή την μορφή η ριβοφλαβίνη λειτουργεί ως καταλύτης στις αντιδράσεις οξειδοαναγωγής. Η έλλειψη βιταμίνης Β2 συνδέεται με αύξηση της λιπιδικής υπεροξείδωσης, χημική αντίδραση που αντιστρέφεται ταχύτατα απ την προσθήκη της βιταμίνης.

Τα ιχνοστοιχεία δεν είναι καθαυτό αντιοξειδωτικοί παράγοντες, αλλά είναι δομικοί παράγοντες ενδογενών αντιοξειδωτικών ενζύμων, στα οποία ενσωματώνονται. Η πρόσληψη τους με την τροφή επηρεάζει την παραγωγή αυτών των ενζύμων και ως επακόλουθο την λειτουργεί και την ικανότητα των φυσικής κυτταρικής αντιοξειδωτικής άμυνας.

Το σελήνιο έχει έναν ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο ως έμμεσος αντιοξειδωτικός παράγοντας του ενδογενούς συστήματος, καθώς είναι δομικός παράγοντας πολλών ενζύμων με ρόλο κλειδί στην αντιοξειδωτική άμυνα όπως στην γλουταθειόνη υπεροξειδάση.

Ο ψευδάργυρος είναι ένα ιχνοστοιχείο που βρίσκεται σε όλους τους ιστούς κι έχει δομική, ρυθμιστική και καταλυτική λειτουργία για πολλά ενζυμα. Συμμετέχει στην λειτουργία της αντιοξειδωτικής κυτταρικής άμυνας με περισσότερο πολλαπλό τρόπο απ ότι το σελήνιο, ενισχύει την σύνθεση και την λειτουργία διάφορων αντιοξειδωτικών ενζύμων και είναι ένας απαραίτητος δομικός παράγοντας του αντιοξειδωτικού ενζύμου χαλκός/ψευδάργυρος υπεροξείδιο-δισμουταση.

Συμμετέχει επίσης στην γονιδιακή έκφραση και στην λειτουργία πολλών μεταβολικών συστημάτων.

Κι ο χαλκός, όπως τα παραπάνω μέταλλα, είναι απαραίτητος δομικός παράγοντας των αντιοξειδωτικών ενζύμων, όσο και μεταβολικών συστημάτων.

Οι Πολυφαινόλες, εκείνες οι έγχρωμες ουσίες που δίνουν το χρώμα στα φρούτα και λαχανικά, περιλαμβάνουν μερικές χιλιάδες χημικές ουσίες με γνωστή αντιοξειδωτική δράση, και διάφορες μελέτες έχουν δείξει ότι βοηθούν στην πρόληψη διαφόρων νοσημάτων. Μεταξύ αυτών οι πιο γνωστές και ¨φημισμένες¨ είναι τα φλαβονοείδη και τα φαινολικά οξέα (που βρίσκονται για παράδειγμα στο κόκκινο κρασί, στον καφέ, στο τσάι, στο κακάο, στο ελαιόλαδο). Λιγότερο διάσημες αλλά το ίδιο σημαντικές είναι οι ανθοκυανίνες (βρίσκονται για παράδειγμα στα σταφύλια, στα μούρα, στα κρεμμύδια) και τα στιλβένια όπως η ρεσβερατρόλη (βρίσκεται στα σταφύλια, στα μούρα, στο κρασί, στο κάρυ κι αλλού).

Πολλές απ αυτές τις ουσίες, εκτός από αντιοξειδωτική δράση, φαίνεται να έχουν και αντιφλεγμονώδη και αντικαρκινική δράση (πιθανόν μέσω της ενεργοποίησης του γονίδιου Nrf2). Παρόλα αυτά, η EFSA δεν εξέφρασε μια ολοκληρωμένη άποψη όσον αφορά αυτές τις ουσίες παρά μόνο για τις πολυφαινόλες που περιέχονται στο ελαιόλαδο. Στηριζόμενη σε μία πολυκεντρική μελέτη που πραγματοποιήθηκε σε Ιταλία, Ισπανία, Δανία, Γερμανία και Φινλανδία, η EFSA αναγνώρισε στις πολυφαινόλες του ελαιόλαδου προστατευτική δράση έναντι της οξείδωσης των LDL (‘κακή χοληστερόλη’).

Αντίθετα, τα καροτενοειδή όπως για παράδειγμα το λυκοπένιο, η λουτείνη και η β-καροτένιο, που ιστορικά χαρακτηρίζονταν ως δυνατές αντιοξειδωτικές ουσίες με δράση scavenger (‘σκουπιδιάρη’) για τις ελεύθερες ρίζες, και με αρκετές μελέτες στο βιογραφικό τους, δεν θεωρήθηκαν απ ην EFSA ικανές να πάρουν τον ίδιο τίτλο με το ελαιόλαδο, καθώς αυτές οι μελέτες δεν θεωρήθηκαν αρκετές και ικανές να αποδείξουν μια αδιαμφισβήτητη σχέση αιτιότητας (αιτίας/αποτελέσματος).

Παρόμοιο σκεπτικό ανέπτυξε η EFSA και για άλλα φημισμένα ‘παραδοσιακά’ φαρμακευτικά αντιοξειδωτικά, που δεν ανήκουν στις πολυφαινόλες, όπως το συνένζυμο Q-10 και το α-λιποικό οξύ.

Είναι σωστό να επισημάνουμε πως η απόρριψη των διαφόρων ουσιών απ την EFSA δεν σημαίνει πως αυτές είναι άχρηστες για την υγεία ή για την άμυνα απ το οξειδωτικό στρες, αλλά μόνο ότι τα μέχρι τώρα στοιχεία που έχουμε απ τις μελέτες δεν είναι αρκετά να το αποδείξουν.

Αλεσσάντρα Πιλόττι – Ενδοκρινολόγος/Διαβητολόγος

Σπύρος Πολίτης – Παθολόγος/Διαβητολόγος

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ:

Ποια είναι η σχέση του καρκίνου με τις πολυβιταμίνες…;

Η τριχόπτωση τρομάζει τις γυναίκες-η λύση είναι ο δερματολόγος

Πόσο ασφαλές είναι να παίρνουμε πολυβιταμίνες αντί για θεραπεία;

Σε ποιες περιοχές της Ελλάδας οι άνθρωποι γερνούν πιο αργά;

Ποιος είναι ο σωστός τρόπος διατροφής ενός παιδιού;

Προσοχή: Επικίνδυνα συμπληρώματα διατροφής με DMAA! Όλος ο κατάλογος του ΕΟΦ