Ο εγκέφαλος μοιάζει με έναν μυ, που πάει χαμένος όταν δεν ασκείται συνειδητά, υποστηρίζουν πολλοί. Τις τελευταίες δύο δεκαετίες, η απεικόνιση του εγκεφάλου παρείχε νέες αποδείξεις για την ικανότητά μας να αναδιαμορφώνουμε τον εγκέφαλό μας κατά βούληση, με στιγμιότυπα που ελήφθησαν με διαφορά μόλις λίγων εβδομάδων και αποκάλυπταν φυσικές αλλαγές στη δομή του καθώς οι εθελοντές μάθαιναν νέες δεξιότητες όπως ζογκλερικά. Η γνώση αυτή, την ώρα που η ανησυχία για την άνοια αυξάνεται, ενέπνευσε μια ολόκληρη βιομηχανία λογισμικού να ασχοληθεί με την εκπαίδευση του εγκεφάλου. Όμως, τα επιστημονικά στοιχεία που αποδεικνύουν ότι η ενασχόληση με τα σταυρόλεξα και τους γρίφους μπορεί να δυναμώσει τον εγκέφαλο είναι περίπλοκα, όπως αποδεικνύεται.
Σταυρόλεξα και γρίφοι φαίνεται, αν μη τι άλλο, να συνδέονται θετικά με τις γνωστικές ικανότητες. Πρόσφατη μελέτη, στην οποία συμμετείχαν περισσότεροι από 9.000 συμμετέχοντες, διαπίστωσε ότι επιλογές lifestyle, όπως τα βιντεοπαιχνίδια, η κατανάλωση αλκοόλ, η άσκηση και η εκμάθηση μουσικών οργάνων, φάνηκε να εξηγούν περίπου το 7-9% της διακύμανσης στις γνωστικές βαθμολογίες. Το να ασχολείται κανείς με τα επιτραπέζια παιχνίδια και τα παζλ ήταν ο ισχυρότερος προγνωστικός παράγοντας για υψηλή βαθμολογία σε τεστ συλλογισμού (σκέψης) και ο δεύτερος σημαντικότερος προγνωστικός παράγοντας για τη βραχυπρόθεσμη μνήμη και τις λεκτικές ικανότητες (τα βιντεοπαιχνίδια, παρεμπιπτόντως, ήταν το ίδιο σημαντικά ως προγνωστικός παράγοντας και για τις γνωστικές ικανότητες). Ωστόσο, τα ευρήματα αυτά αντιμετωπίζονται με μεγάλη επιφυλακτικότητα.
«Είναι πιθανό ότι οι άνθρωποι που είναι εξαρχής καλύτεροι στους γρίφους να ασχολούνται περισσότερο χρόνο με αυτούς», λέει ο καθηγητής Adrian Owen, του Πανεπιστημίου Western στον Καναδά, ο οποίος ηγήθηκε της έρευνας. Από αυτό προκύπτει ότι μπορεί να πρόκειται για άτομα με ήδη καλές γνωστικές ικανότητες.
Αυτό δεν έχει εμποδίσει άλλους να κάνουν λόγο για αιτιώδη σχέση, ιδίως όταν τα ίδια τεστ γίνονται σε ομάδες μεγαλύτερης ηλικίας. Μελέτη του 2021, που βασίστηκε ομοίως σε ερωτηματολόγια για τον τρόπο ζωής των συμμετεχόντων, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι δραστηριότητες όπως το διάβασμα και τα σταυρόλεξα μπορούν να αποτρέψουν την άνοια για πέντε χρόνια. Μια άλλη μελέτη πρότεινε ότι οι άνθρωποι που ασχολούνται με γλωσσικούς / λεκτικούς γρίφους έχουν «εγκεφαλική λειτουργία 10 χρόνια νεότερη από την ηλικία τους».
Δεδομένου ότι δεν υπάρχουν γνωστοί μηχανισμοί με τους οποίους οι γρίφοι μπορεί να στοχεύουν στις βασικές βιολογικές αιτίες της άνοιας -όπως η συσσώρευση αμυλοειδών πρωτεϊνών στη νόσο Αλτσχάιμερ ή η απώλεια της ροής του αίματος στον εγκέφαλο στην αγγειακή άνοια- τα οφέλη παρουσιάζονται συχνά ως ένας τρόπος ενίσχυσης του «γνωστικού αποθέματος». Η ιδέα ακούγεται λογική: όσο μεγαλύτερο είναι το διανοητικό σας απόθεμα, τόσο περισσότερο χρόνο χρειάζεται για να εξαντληθεί. Αλλά ενώ δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι το να λύνετε ένα σταυρόλεξο κάθε μέρα θα σας κάνει καλύτερους στο να λύνετε σταυρόλεξα, στοιχεία που να επιβεβαιώνουν ευρύτερα γνωστικά οφέλη -που θα είχαν νόημα στην καθημερινή ζωή- δεν έχουν βρεθεί.
«Συχνά χρησιμοποιείται η αναλογία της εκγύμνασης του εγκεφάλου και της εκγύμνασης του σώματος, αλλά αυτό μπορεί να είναι ελαφρώς παραπλανητικό», λέει ο Δρ Joe Hardy, ο οποίος διερεύνησε την αποτελεσματικότητα των σταυρόλεξων ενώ εργαζόταν στην εταιρεία εφαρμογών εγκεφαλικής εκπαίδευσης Lumos Labs. «Αν γυμνάζετε τους μυς, μπορείτε να δείτε σωματικές αλλαγές. Είναι ορατές και μετρήσιμες και συμβαίνουν αρκετά γρήγορα. Ο εγκέφαλος είναι αρκετά διαφορετικός. Δεν παρουσιάζει μαζικές αλλαγές στον όγκο ή στις δομές του».
Στην πραγματικότητα, οι νευροεπιστήμονες έχουν διαπιστώσει ότι όταν εκπαιδευόμαστε σε μεμονωμένα γνωστικά καθήκοντα, συχνά δεν είναι δυνατόν να ανιχνεύσουμε κανένα ευρύτερο όφελος. «Όταν μαθαίνετε να κάνετε μια εργασία, ενισχύετε τα δίκτυα λευκής ουσίας που εμπλέκονται στη συγκεκριμένη εργασία και μόνο», λέει ο Owen. «Έτσι, αν υπάρχουν πέντε κόμβοι για τα σταυρόλεξα και πέντε για το sudoku, εκ των οποίων οι τρεις αλληλεπικαλύπτονται, αυτό δεν σημαίνει ότι τα σταυρόλεξα σάς κάνουν καλύτερους στο sudoku».
Οι εταιρείες εκπαίδευσης εγκεφάλου ενσωματώνουν, σε κάποιο βαθμό, αυτά τα ευρήματα στα προϊόντα τους. Σε μια μελέτη, με επικεφαλής τον Hardy όσο εργαζόταν στη Lumos, σχεδόν 5.000 συμμετέχοντες αφιέρωναν 15 λεπτά λύνοντας είτε σταυρόλεξα είτε μια σειρά από 49 διαφορετικές ασκήσεις εξάσκησης του εγκεφάλου τουλάχιστον πέντε ημέρες την εβδομάδα επί 10 εβδομάδες. Η εκπαίδευση παρουσιάζεται με τη μορφή μίνι παιχνιδιών, όπως η απομνημόνευση αντικειμένων σε μια βαλίτσα, η αντιστοίχιση πλακιδίων με βάση περιοδικά μεταβαλλόμενους κανόνες, η διάσωση χαμένων κατοικίδιων ζώων χρησιμοποιώντας την πιο αποτελεσματική διαδρομή, η αποκρυπτογράφηση λέξεων, αλλά και μαθηματικές ασκήσεις. Μετά την περίοδο εκπαίδευσης, οι εθελοντές υποβλήθηκαν σε επτά γνωστικές αξιολογήσεις με στόχο τη μέτρηση της βραχυπρόθεσμης μνήμης, της ταχύτητας επεξεργασίας, της γραμματικής και της αριθμητικής σκέψης.
Σε όλες τις δοκιμασίες, παρατηρήθηκαν μόνο οριακά γνωστικά οφέλη για την ομάδα των σταυρόλεξων, με μεγαλύτερες βελτιώσεις για εκείνους που έκαναν ασκήσεις εξάσκησης του εγκεφάλου – με εξαίρεση τη γραμματική αξιολόγηση. Αλλά μιλώντας αρκετά χρόνια μετά, ο Hardy αναγνωρίζει ότι η έρευνα είχε κάποιες αδυναμίες. Πρώτον, οι άνθρωποι προσλήφθηκαν μέσω του δικτυακού τόπου γνωστικής εξάσκησης, πράγμα που σημαίνει ότι είναι πιθανό να είχαν εκ των προτέρων την προσδοκία ότι η εξάσκηση του εγκεφάλου θα είχε ισχυρότερο αντίκτυπο στη νόηση. Ομοίως, μια εξήγηση για την ενίσχυση των γραμματικών δεξιοτήτων είναι ότι τα σταυρόλεξα βελτίωσαν πραγματικά αυτές τις ικανότητες, αλλά μια άλλη είναι ότι οι εθελοντές περίμεναν να τα πάνε καλύτερα και έτσι πήγαν στο τεστ με μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση. «Το φαινόμενο placebo είναι πραγματικό πρόβλημα σε πολλές συμπεριφορικές έρευνες», λέει ο Hardy.
Το θέμα, λέει ο ίδιος, είναι το πώς ορίζεται μια γνωστική ικανότητα. Κι αυτό είναι κάτι για το οποίο δεν υπάρχει πραγματικά συμφωνία στην επιστημονική κοινότητα…
Φωτογραφία: iStock