Εκτός από την παρουσίαση των λοιπών γεγονότων, στην σειρά Τσέρνομπιλ βλέπουμε και τις τραγικές επιπτώσεις που έχει για την υγεία του ανθρώπου η έκθεση του οργανισμού σε υψηλά επίπεδα ραδιενέργειας.
Τι ακριβώς κάνει η ιονίζουσα ακτινοβολία (ραδιενέργεια) στην υγεία του ανθρώπου; Γιατί και πώς βλέπουμε στην σειρά Τσέρνομπιλ να ματώνουν και πεθαίνουν τόσο γρήγορα όσοι εκτίθενται σε αυτή; Τι συμβαίνει όταν απλά ακουμπάει κανείς ένα πολύ ραδιενεργό αντικείμενο;
Ραδιενέργεια: Επιπτώσεις στην υγεία
Η ιονίζουσα ακτινοβολία έχει αρκετή ενέργεια για να επηρεάσει τα άτομα μέσα στα ζωντανά κύτταρα και έτσι να βλάψει το γενετικό τους υλικό (DNA). Ευτυχώς, τα κύτταρα στο σώμα μας είναι εξαιρετικά αποτελεσματικά για την αποκατάσταση αυτής της βλάβης. Ωστόσο, εάν η βλάβη δεν επισκευαστεί σωστά, ένα κύτταρο μπορεί να πεθάνει, ή τελικά να γίνει καρκινικό.
Η έκθεση σε πολύ υψηλά επίπεδα ραδιενέργειας, όπως το να βρίσκεται κανείς κοντά σε μια ατομική έκρηξη σαν εκείνη του Τσέρνομπιλ, μπορεί να προκαλέσει οξείες επιπτώσεις στην υγεία, όπως κάψιμο του δέρματος και σύνδρομο οξείας ακτινοβολίας (κάτι που ονομάζεται και “ασθένεια ραδιενέργειας”). Μπορεί επίσης να έχει μακροπρόθεσμες επιπτώσεις στην υγεία όπως ο καρκίνος και η καρδιαγγειακή ασθένεια. Η έκθεση σε χαμηλά επίπεδα ραδιενεργούς ακτινοβολίας που συναντάται φυσικά στο περιβάλλον δεν προκαλεί άμεσες επιπτώσεις στην υγεία, αλλά αυξάνει ελάχιστα τον γενικό κίνδυνο για ανάπτυξη καρκίνου.
Οξύ σύνδρομο ακτινοβολίας από έκθεση σε υψηλά επίπεδα ραδιενέργειας
Ένα πολύ υψηλό επίπεδο έκθεσης σε ακτινοβολία μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα (όπως τα όσα βλέπετε να συμβαίνουν στην σειρά Τσέρνομπιλ) μπορεί να προκαλέσει συμπτώματα όπως ναυτία και έμετο εντός λίγων ωρών και μερικές φορές μπορεί να οδηγήσει σε θάνατο τις επόμενες ημέρες ή εβδομάδες. Αυτό είναι γνωστό ως οξύ σύνδρομο ακτινοβολίας, γνωστό και ως «ασθένεια ραδιενέργειας».
Απαιτείται η έκθεση σε πολύ υψηλά επίπεδα ραδιενέργειας για να προκαλέσει οξύ σύνδρομο ακτινοβολίας, δηλαδή πάνω από 75rad (διεθνής μονάδα που χρησιμοποιείται για τη μέτρηση της ακτινοβολίας που απορροφάται από ένα αντικείμενο ή άτομο). Αυτό το επίπεδο ραδιενέργειας θα ήταν σαν να δέχεται ένας άνθρωπος την ακτινοβολία από 18.000 ακτινογραφίες θώρακος που διανέμεται σε ολόκληρο το σώμα σε σύντομη περίοδο. Η ασθένεια ραδιενέργειας είναι σπάνια και συμβαίνει σε ακραία γεγονότα, όπως μια πυρηνική έκρηξη, ή αν κανείς αγγίξει κάποιο αντικείμενο με υψηλή ραδιενέργεια.
Πώς η έκθεση σε ραδιενέργεια συνδέεται με τον καρκίνο
Η έκθεση σε χαμηλά επίπεδα ακτινοβολίας δεν προκαλεί άμεσες επιπτώσεις στην υγεία, αλλά μπορεί να αυξήσει τον κίνδυνο για μελλοντική ανάπτυξη καρκίνου. Έχουν διεξαχθεί μελέτες που παρακολούθησαν μεγάλο αριθμό ατόμων που εκτέθηκαν σε ραδιενέργεια, συμπεριλαμβανομένων επιζώντων ατομικής βόμβας και εργαζομένων κοντά σε πυρηνική ενέργεια. Αυτές οι μελέτες δείχνουν ότι η έκθεση στην ακτινοβολία αυξάνει την πιθανότητα εμφάνισης καρκίνου και ο κίνδυνος αυξάνεται ανάλογα με την δόση ραδιενέργειας που δέχεται ο οργανισμός: όσο μεγαλύτερη είναι η δόση, τόσο μεγαλύτερος είναι ο κίνδυνος. Αντίθετα, ο κίνδυνος καρκίνου μειώνεται καθώς μειώνεται η δόση: όσο χαμηλότερη είναι η δόση, τόσο μικρότερος είναι ο κίνδυνος. Σύμφωνα με τους ειδικούς, η έκθεση ενός ανθρώπου σε ραδιενέργεια επιπέδου 5-10 rem (5.000-10.000 millirem ή 50-100 millisieverts) συνήθως δεν έχει επιβλαβείς συνέπειες στην υγεία, επειδή η ακτινοβολία κάτω από αυτά τα επίπεδα συνεισφέρει ελάχιστα στο γενικό κίνδυνο καρκίνου.
Τι συμβαίνει εάν εισπνεύσει ένας άνθρωπος ραδιενεργά σωματίδια, ή αν καταπιεί μολυσμένες με ραδιενέργεια τροφές ή νερό
Στην σειρά Τσέρνομπιλ, εκτός των άλλων βλέπουμε και τις επιπτώσεις της απευθείας εισπνοής ή κατάποσης ραδιενεργών σωματιδίων. Η εισπνοή ή κατάποση ραδιενεργών υλικών παρέχει την πηγή ακτινοβολίας απευθείας στα κύτταρα, αυξάνοντας τον κίνδυνο ανάπτυξης καρκίνου στους ιστούς στους οποίους συσσωρεύονται.
Το ραδιενεργό ιώδιο (ιώδιο-131) που εισήχθη στην ατμόσφαιρα από την έκρηξη του Τσερνομπίλ το 1986 προκάλεσε μεγάλο αριθμό περιπτώσεων καρκίνου του θυρεοειδούς σε άτομα που έπιναν μολυσμένο γάλα, εφόσον απελευθερώθηκε σε νέφη ραδιενεργών υλικών μετά την έκρηξη, το ιώδιο (ένα υποπροϊόν των αντιδράσεων πυρηνικής σχάσης) “προσγειώθηκε” στα χωράφια, όπου το κατανάλωσαν αγελάδες από την μολυσμένη βλάστηση.
Ραδιενεργό ιώδιο, καίσιο και στρόντιο
Το ιώδιο είναι απαραίτητο για την κανονική λειτουργία του θυρεοειδούς αδένα και με την ιδιότητά του να προσελκύει ιώδιο, ο θυρεοειδής αδένας λαμβάνει μια συμπυκνωμένη δόση ιωδίου-131, όταν ο άνθρωπος πιει μολυσμένο νερό, γάλα κλπ. Ευτυχώς, ο καρκίνος του θυρεοειδούς μπορεί να θεραπευθεί με αφαίρεση του αδένα, αν και αυτό συνοδεύεται μετά με δια βίου θεραπεία με ορμονικά συμπληρώματα. Με χρόνο ημίσειας ζωής μόλις οκτώ ημερών, το επίπεδο ραδιενεργού ιωδίου μειώθηκε γρήγορα μετά το ατύχημα του Τσέρνομπιλ, οπότε ο κίνδυνος έκθεσης μειώθηκε μέσα σε λίγες εβδομάδες από την καταστροφή.
Δεν συνέβη βέβαια το ίδιο με το ραδιενεργό ισότοπο καίσιο-137 (caesium-137), το οποίο έχει χρόνο ημίσειας ζωής 30 ετών. Το καίσιο είναι πολύ διαλυτό στο νερό, οπότε όταν εισέλθει στην κυκλοφορία του αίματος μέσω μολυσμένων τροφίμων, ή νερού καταλήγει να εξαπλώνεται σε ολόκληρο το σώμα και να συσσωρεύεται κυρίως στον μυϊκό ιστό. Το ανοσοποιητικό σύστημα καταλήγει να επιτεθεί σε αυτούς τους ιστούς, αλλά χρειάζονται τρεις μήνες για να μειωθεί το ήμισυ του καισίου στους μυς, οπότε η μακροχρόνια έκθεση σε ακτινοβολία “βήτα” και “γάμμα” αυξάνει τις πιθανότητες εμφάνισης καρκίνου σε αυτούς τους ιστούς.
Με ένα χρόνο ημίσειας ζωής 29 ετών, το στρόντιο-90 (strontium-90) συνοδεύει το καίσιο-137 ως μακροχρόνια πηγή βλαβερής ακτινοβολίας μετά από πυρηνικά ατυχήματα. Το στρόντιο είναι χημικά πολύ παρόμοιο με το ασβέστιο, οπότε αν καταναλώσετε τροφή που έχει μολυνθεί με ραδιενεργά ισότοπα στροντίου (όπως το στρόντιο-90), καταλήγει εκεί όπου θα ήταν κανονικά το ασβέστιο, δηλαδή κυρίως στα οστά.
Στους ενήλικες, το στρόντιο συσσωρεύεται κυρίως στην επιφάνεια των οστών, αλλά στα παιδιά μπορεί να ενσωματωθεί στο ίδιο το αναπτυσσόμενο οστό. Η βήτα ακτινοβολία που εκπέμπεται καθώς τα ραδιενεργά άτομα αποσυντίθενται σε πιο σταθερές μορφές μπορεί να βλάψει το μυελό των οστών και να οδηγήσει σε καρκίνο των οστών.
Ποια κύτταρα στο σώμα επηρεάζονται περισσότερο από την ραδιενεργή ακτινοβολία
Τα κύτταρα και τα όργανα που επηρεάζονται περισσότερο είναι εκείνα που αναπαράγονται ενεργά, επειδή το DNA είναι πιο εκτεθειμένο όταν το κύτταρο βρίσκεται στη διαδικασία διαίρεσης. Τα κύτταρα του αίματος έχουν τον υψηλότερο ρυθμό ανακύκλωσης στο σώμα μας, οπότε ο ιστός όπου παράγονται (δηλαδή τα ταχέως διαιρούμενα κύτταρα του μυελού των οστών) είναι ο πλέον ευαίσθητος σε ακτινοβολία.
Η βλάβη του μυελού των οστών σε υψηλές δόσεις ραδιενέργειας (και η πλήρης καταστροφή του σε πολύ υψηλές δόσεις) βλάπτει το ανοσοποιητικό μας σύστημα, επειδή ο οργανισμός χάνει την ικανότητα να παράγει λευκά αιμοσφαίρια. Η μακροχρόνια έκθεση σε χαμηλότερες δόσεις μπορεί να οδηγήσει σε καρκινικές μεταλλάξεις του DNA στον μυελό των οστών, οι οποίες μπορεί να οδηγήσουν σε λευχαιμία (καρκίνος του αίματος) σε άτομα που εκτίθενται σταθερά σε ραδιενέργεια.
Τα κύτταρα στο πεπτικό σύστημα είναι επίσης ταχέως διαιρούμενα προκειμένου να αντιμετωπίσουν τη φυσική και χημική επίθεση της πέψης του φαγητού. Η γαστρεντερική βλάβη συμβάλλει στα συμπτώματα του οξέος συνδρόμου ακτινοβολίας σε άτομα που εκτίθενται σε υψηλές δόσεις ραδιενέργειας.
Η ανάπτυξη των εμβρύων είναι, φυσικά, απίστευτα ευαίσθητη στην ακτινοβολία, ενώ τα πιο αργά διαιρούμενα κύτταρα, όπως εκείνα στους μυς και τα νεύρα, είναι πολύ λιγότερο ευαίσθητα.
Και εκείνα στους υγιείς ιστούς και όργανα δεν είναι τα μόνα κύτταρα που αναπαράγονται τακτικά. Οι καρκινικοί όγκοι είναι κυριολεκτικά μπάλες κυττάρων που διαιρούνται εκτός ελέγχου, γι’ αυτό και η θεραπεία με ραδιενεργή ακτινοβολία μπορεί να είναι αποτελεσματική στην καταστροφή τους. Η καλή παροχή αίματος, επίσης βοηθάει, επειδή η ακτινοβολία αλληλεπιδρά με το διαλυμένο οξυγόνο στο αίμα. Αυτό οδηγεί στην παραγωγή ελεύθερων ριζών που προσβάλλουν τα κοντινά κύτταρα, ενισχύοντας την επίδραση της ακτινοβολίας.